Alfred Jarry (1873-1907)

Alhoewel ik mij reeds verscheidene malen heb geërgerd aan opvoeringen van “Koning Ubu” (o.a. door het NTG en door de Vieze Gasten), heb ik toch toegehapt, toen mijn “willekeurige woordengenerator” het boek “Superman” van Alfred Jarry in mijn kast aanwees. Ik zal het eerlijk toegeven, het was omdat het derde hoofdstuk als titel meekreeg: “Het is een vrouwtje, maar het is heel sterk”. Nou, aan wie doet je dat denken? Dan zal het misschien toch nog lachen, gieren, brullen worden (*). Aan de vertaling door Gerrit Komrij zal het allicht niet liggen… (de foto van een fietsende Alfred Jarry staat ook gespiegeld op de kaft van de Meulenhoff-uitgave uit 1970)

Alfred Jarry was het tweede en laatste kind van Anselme Jarry en Caroline Quernest. Zijn vader was textielfabrikant en de familie bezat verschillende panden in Laval. Na faillissement van zijn onderneming in 1879 werd Anselme vertegenwoordiger van andere textielfabrikanten. Het huwelijk klapte en Caroline nam Alfred en zijn zus Charlotte mee naar het Bretonse Saint-Brieuc. In 1888 volgde de verhuizing naar haar geboorteplaats Rennes. Op de middelbare school in deze stad ontmoette Jarry zijn medeleerlingen Charles en Henri Morin. Met hen werkte hij aan toneelstukken over hun leraar natuurkunde Félix-Frédéric Hébért (‘Hébé’), de figuur die later uit zou groeien tot Ubu, en waaraan Jarry zijn grootste bekendheid dankt.

Jarry is de bedenker van de ‘patafysica (‘gespeld met een apostrof aan het begin om voor de hand liggende woordspelingen te voorkomen’). Hij leende van Ubu Roi zijn ‘wetenschap van de ’Patafysiek’ om deze hierop aan het romanpersonage Dr.Faustroll toe te bedelen in een postuum gepubliceerde roman. Jarry ontwikkelde zijn wetenschap der wetenschappen verder in novellen, gedichten en essays. Zowel Jarry als de ’patafysiek bleven controversiële onderwerpen in de Franse literatuur, van het symbolisme tot het existentialisme. Tegenstrijdige loftuitingen ontving hij van Apollinaire, Max Jacob, André Breton, André Gide, Antonin Artaud en Raymond Queneau.

Jarry was bevriend met de symbolisten, die ook zijn artikelen uitgaven. Zoals zij was hij op de hoogte van de relatie tussen de klank en de verborgen suggesties van de taal, die een relatie suggereren tussen alle bestaande zaken. Hij werd meegesleept in het occultisme, liep mee met de Rozenkruisers, de satanisten en verwierf esoterische kennis die populair was in deze periode. Zonder er zelf enige tegenstelling in te zien, was hij ook gefascineerd door de nieuwste wetenschap, niet het positivisme zoals dat in zijn eigen land populair was, maar de tot de verbeelding sprekende experimenten van de jongste generatie Engelse uitvinders als Kelvin (over de relativiteit en nieuwe meeteenheden) en Charles Vernon Boys (het boek ‘Soapbubbles and the Forces Which Mould Them’) en de schrijver H.G. Wells. Jarry was gefascineerd door de dynamiek van het anarchisme dat, evenals de handelingen van Ubu Roi, als doel had de gevestigde maatschappelijke structuren omver te werpen en op de ruïnes een nieuwe structuur te stichten.

Jarry stond bekend om zijn weloverwogen excentriciteit en leefde in het middelpunt van de aandacht. Hij rekende zich tot de bohème van de kroegen van Montmartre en nam deel aan het nachtelijke leven van wijn en absint. Jarry’s leven in Parijs was in veel opzichten een voortzetting van zijn literaire werk. Hij nam het taalgebruik van zijn toneelpersonage koning Ubu over. Hij gebruikte doorlopend de pluralis majestatis en strooide met quasi-Homerische omschrijvingen van alledaagse begrippen: een fiets noemde hij bijvoorbeeld ‘dat wat rolt’ en de wind noemde hij ‘dat wat waait’. Ook sprak hij, net als zijn toneel-alter-ego, elke lettergreep van elk woord met nadruk uit. Jarry leefde ongezond en gebruikte vanaf de ochtend grote hoeveelheden wijn en absint. Er zijn veel anekdotes over zijn bewust onaangepaste gedrag overgeleverd. Beroemd is zijn actie om een aantal uit een privédierentuin ontsnapte panters terug in de kooi te krijgen door ze te dreigen met een wijnglas en daarin slaagde omdat, zoals hij zei, ‘wilde dieren net als de meeste volwassenen doodsbang zijn voor lege glazen’.

Jarry stierf op 1 november 1907 op vierendertigjarige leeftijd. Niet zijn alcoholgebruik, maar een onbehandelde tuberculose bleek de oorzaak. Op zijn begrafenis waren onder anderen Octave Mirbeau, Thadée Natanson en Guillaume Apollinaire aanwezig. Er is maar een klein deel van het werk van Jarry in het Nederlands vertaald. Jan Slauerhoff vertaalde zijn Chanson de décervelage als het Ontherseningslied. Ubu Roi wordt met enige regelmaat gespeeld in diverse bewerkingen en Gerrit Komrij vertaalde dus Le Surmâle (1902) voor uitgeverij Meulenhoff. Van ‘Faustroll’ verschenen in 1994 merkwaardig genoeg twee vertalingen en in 2016 verscheen nog een nieuwe Nederlandse vertaling. (Wikipedia)

(*) Nee dus. Het “vrouwtje” in kwestie is immers… een dynamometer, whatever that may be. (“Een dynamometer van Grieks dynamis, kracht, wordt in de fysica gebruikt om gelijktijdig het koppel – kracht maal arm – en de rotatiesnelheid van een draaiende machine te meten. Dit gebeurt meestal door middel van een sliprem waaraan via een arm of hefboom een veer is bevestigd die uitrekt als er meer kracht op wordt uitgeoefend. Als zo’n veer is gekalibreerd door er een schaal op aan te brengen, is de kracht die op de veer wordt uitgeoefend, af te lezen. Hiermee kan vervolgens het koppel, kracht × arm, worden berekend. Het mechanische vermogen volgt dan uit koppel × rotatiesnelheid.” Wikipedia) Complete nonsens dus en op de koop toe meestal met seksuele connotaties. Zo slaat de titel van het eerste hoofdstuk (“Wie biedt het hoogst met manille?”) op hoeveel keer een man “het” kan doen binnen een zekere tijdsspanne. Bovendien kon ik de heilige Komrij betrappen op een dt-fout (p.36). Weg dus die handel!