Henry Miller (1891-1980)

Het is vandaag ook al 45 jaar geleden dat de Amerikaanse schrijver Henry Miller is overleden (foto Carl van Vechten via Wikipedia).

Henry Millers jeugd speelt zich af in Brooklyn, New York. Henry Miller zou in die tijd (net als de onvermijdelijke Ernest Hemingway) van wielrennen hebben gehouden. In de film “Henry and June” laat men Miller zeggen dat hij naar de zesdagen van Brooklyn was gaan kijken en dat hij daar “haas” (gangmaker) heeft gespeeld. In de film houdt hij ook een race tegen Edoardo Sanchez, de neef van Anaïs Nin, die overigens beweert dat hij nog wielrenner is geweest.
Henry Miller breekt zijn studie na twee maanden af en neemt verschillende baantjes aan. In 1917 trouwt hij met Beatrice Sylvas Wickens. Ze krijgen een dochter.
In 1920 komt Miller terecht bij de Western Union Telegraph Service, als personeelsmanager voor de bezorgdienst. Hij onderneemt pogingen om te schrijven maar vindt zichzelf op dit vlak (en de wereld in het algemeen) een grote mislukking, op kunst na. In een relatie met June Edith Smith Mansfield krijgt hij voldoende geld bij elkaar om in 1930 naar Parijs af te reizen, naar de ‘beschaafde wereld’.
In Parijs heeft hij het niet makkelijk. Baantjes als “proof-reader” en de goedgunstigheid van zijn vrienden houden hem in leven. In 1931 schrijft hij in de Villa Seurat in Montparnasse zijn eerste roman, ‘Tropic of Cancer’ (Kreeftskeerkring), die in 1934 wordt uitgegeven. Daarna volgen ‘Black Spring’ (‘Zwarte Lente’) en de zusterroman van ‘Tropic of Cancer’: ‘Tropic of Capricorn’ (‘Steenbokskeerkring’).
In de Parijse tijd heeft hij vanaf 1931 ook een relatie met Anaïs Nin. Alhoewel Nin reeds overspelige avontuurtjes heeft gehad, betekent Miller onmiddellijk toch iets meer voor haar. In het begin heeft hij van zijn kant weliswaar zware kritiek op de studie over de Engelse schrijver D.H.Lawrence die ze heeft gepubliceerd, maar uiteindelijk draait hij bij en wordt hij zelfs verliefd op Anaïs. Na het lezen van haar dagboeken moedigt hij haar aan om haar werk ook uit te geven en daarnaast verruimt hij ook haar seksuele horizon. Met stilzwijgende toestemming van haar echtgenoot Hugh Guiler (1899-1985) beginnen ze een relatie.
Henry verheelt Anaïs niet dat hij in de Verenigde Staten op haar eigen verzoek een vrouw heeft achtergelaten met wie hij sedert 1924 is getrouwd en die hij in zijn boeken ten tonele voert, nu eens als Mona, dan weer als Mara, maar die eigenlijk June heet. Hij houdt wel erg veel van haar maar haar excentrieke gedrag maakt samenleven zo goed als onmogelijk. Ze is erg humeurig, heeft een onduidelijke lesbische verhouding met een zekere Jean en geeft er niet om via lijfelijke gunsten iets gedaan te krijgen van een man. Op die manier heeft ze er trouwens voor gezorgd dat Miller niet langer kostwinner moest spelen, maar zich kon toeleggen op het schrijven. Wat hem echter het meeste dwarszit is, dat ze een onverbeterlijke mythomane is, ze liegt er m.a.w. op los dat de stukken eraf vliegen.
Anaïs geraakt in de ban van deze verhalen, zodat ze zich reeds vooraf een geïdealiseerd beeld heeft gevormd van deze fascinerende vrouw. Wanneer June op een bepaald moment dan toch eens afzakt naar Frankrijk, blijkt ze Anaïs zelfs nog meer te bevallen dan in haar dromen en ze begint ook met haar een verhouding.
Ingekleed in een surrealistische vormgeving vormt de verhouding met June (die ze dan wel Sabina noemt) ook de kern van haar eerste roman, “House of Incest” die midden de jaren dertig verschijnt (Ingrid Vander Veken bewerkte dit voor Studio Herman Teirlinck tot “Het huis van incest”).
In 1934 is June gescheiden van Miller en is ze ook definitief uit het leven van Anaïs verdwenen. Om meer klaarheid te krijgen in zichzelf, gaat deze in therapie bij de Franse psycho-analyticus René Allendy. Maar Allendy biedt haar geen houvast. Enerzijds wil hij dat ze breekt met Henry Miller, maar anderzijds brengt hij haar in contact met de Franse toneelauteur Antonin Artaud, die met zijn “théâtre de la cruauté” zo mogelijk nog “gevaarlijker” is dan Miller en die waanzinnig verliefd op haar wordt. Dan leert ze via Henry Miller de psychiater Otto Rank kennen, die zich met “A study of incest in literature” internationale bekendheid heeft verworven. Later zal Anaïs in New York zijn assistente worden.
Naast de erotische passages in haar dagboek schreef Anaïs Nin ook expliciete “erotica”. Deze teksten werden in het begin van de jaren veertig geschreven (de eigenlijke uitgave volgde zelfs slechts op het einde van de jaren zestig onder de titel “Delta of Venus”) en kwamen tot stand op bestelling van een privé-persoon, die niemand minder was dan de uitgever van het werk van Henry Miller. Hij deed het echter voorkomen alsof hij een tussenfiguur was voor een rijke “maecenas”.
Zogezegd in opdracht van deze maecenas vroeg de uitgever aan Henry Miller om tegen één dollar per bladzijde wat pornografie te schrijven. Miller zag dit oorspronkelijk niet zitten – het interfereerde teveel met het werk dat hij écht wilde schrijven – maar door geldnood gedwongen deed hij het toch maar. Reeds vrij vroeg riep hij de hulp in van Anaïs Nin om samen verhalen te bedenken. Miller wendde het geld vooral aan om op reis te gaan en als hij voor een van die reizen nogal langdurig afwezig moet zijn, vraagt hij aan Anaïs Nin om er gewoon mee door te gaan. Nogal snel komt het “bedrog” uit, maar de opdrachtgever houdt wel van het werk van Nin, alleen vraagt hij haar “to cut out the poetry”. Deze typisch mannelijke visie op erotiek irriteert Nin zodanig dat ze zelfs een aanval van kuisheid krijgt, zoals ze zelf zei.
De romans van Henry Miller zelf zijn levendig geschreven en bevatten veel kritiek op morele en culturele waarden. Vanwege obsceniteit worden de boeken in de Verenigde Staten verboden. De romans worden Amerika ingesmokkeld, waardoor Miller een underground-reputatie krijgt. Hij wordt ook beschouwd als een voorbeeld van vitalisme. Henry Miller is volgens Benoîte Groult nog meer dan Lawrence “a male chauvinist pig”. Hierbij kan ik me grotendeels aansluiten. Geen enkel werk van de man van wie Anaïs Nin nochtans zoveel heeft gehouden, kon me tot nu toe immers bekoren. Dat kan echter ook te maken hebben met het feit dat ik Miller (net als Jan Cremer b.v.) pas op latere leeftijd heb gelezen en dat die vitalistische stijl dan voor mij ook niet meer zo per se hoefde. In mijn “Sturm und Drang”-periode daarentegen was ik gewoon wég van Jan Wolkers’ “Turks Fruit” en Jef Geeraerts’ “Black Venus” (*), twee werken waarover Groult wellicht ook wel iets zou te zeggen hebben, mocht ze deze kennen (vooral het tweede dan).
In 1940 keert Miller terug naar de Verenigde Staten. Hij leeft dan voornamelijk in Big Sur, Californië en wordt een cultfiguur in de opkomende jongerencultuur. Zelf zegt hij over rockzanger Chuck Berry dat zijn teksten “afgestemd waren op de dingen die in de lucht hingen”.
Na een reeks van rechtszaken verklaart het Amerikaanse Hooggerechtshof in 1964 het oordeel van het Staatsgerechtshof nietig; een van de gebeurtenissen in de schakel die leiden tot de seksuele revolutie. Toen in 1973 Erica Jong haar romandebuut maakte met “Fear of Flying”, schreef Henry Miller, op dat moment al 83, haar een brief waarin hij zei: “Ik kan me niet herinneren ooit een boek van een vrouw gelezen te hebben dat zo’n diepe indruk op me heeft gemaakt.” Eat your heart out, Anaïs Nin!
Geen wonder dat Jong Miller (veel) later zou “bedanken” door een biografie over hem te schrijven (“De duivel loopt los”, 1995). Ook met Nin zou ze trouwens nog contact opnemen. Ze vroeg haar waarom ze de seksuele passages uit haar dagboeken had verwijderd. “Omdat ik had gemerkt dat een vrouw die onthullingen had gedaan over haar seksuele leven, daarna nooit meer serieus werd genomen als schrijfster,” was het antwoord van Anaïs Nin.
Naast de ‘Tropics’ zijn ook de trilogie ‘Sexus’, ‘Plexus’, ‘Nexus’ (**) en ‘Quiet days in Clichy’ in het Nederlands vertaald.

Ronny De Schepper

(*) In 1975 recenseerde Henry Miller “Black Venus” van Jef Geeraerts in de San Francisco Chronicle. Hij noemde het: “een explosie van kleur, geluid en primaire gevoelens”.

(**) Deze drie boeken vormen samen “The rosy crucifixion book” (in het Nederlands vertaald als “de rozenkruisiging”). Al op de eerste pagina van het eerste boek (“Sexus” dus) vond ik een verwijzing naar de dood van Christus (namelijk om te zeggen dat Miller op dat moment 33 jaar oud is, de leeftijd die meestal aan de gekruisigde Christus wordt toegeschreven), dus wilde ik van chatgpt wel eens weten wat die titel nu eigenlijk wou zeggen. Dit was het omstandige antwoord:

De titel The Rosy Crucifixion (waarmee Henry Miller zijn drieluik Sexus, Plexus en Nexus samenbracht) heeft een gelaagde, dubbelzinnige betekenis.

Een paar mogelijke invalshoeken:

1. Persoonlijke “kruisiging” door de liefde en seksualiteit
Miller beschrijft in deze trilogie zijn turbulente relatie met zijn tweede vrouw, June (in de boeken onder een andere naam, namelijk Mara of Mona). Voor hem is de liefde zowel extatisch als vernietigend: ze brengt rozen (genot, schoonheid, passie) maar tegelijk een kruis (lijden, pijn, vernedering). De titel wijst dus op de ambivalente ervaring dat erotiek en liefde zowel verlossing als marteling betekenen.

2. Symbolische verwijzing naar de rozenkruisers
“Rosy crucifixion” klinkt ook als een knipoog naar “rosicrucian” (rozekruisers, een mystieke traditie). Die beweging combineert esoterie, spiritualiteit en mystiek — zaken die Miller intrigeerden, maar die hij vaak ironisch benaderde. Zijn titel speelt dus mogelijk met dat klank- en betekenisveld: een kruising van het mystieke en het lichamelijke.

3. Autobiografische martelaarschapstitel
Miller beschouwde deze trilogie als de “kruisiging” van zijn vroegere zelf: een rauwe, soms pijnlijke ontleding van zijn eigen leven, waarin hij zichzelf opoffert aan de literatuur. Het “roze” element maakt duidelijk dat het niet om een plechtige, religieuze kruisiging gaat, maar om een aardse, lichamelijke — doordrenkt van seks, passie en humor.

👉 Kortom: de titel The Rosy Crucifixion is tegelijk ironisch, autobiografisch en symbolisch. Ze verwijst naar Millers persoonlijke lijden en extase in de liefde, speelt met de klankverwantschap met de mystieke rozenkruisers, en geeft weer hoe hij zichzelf “aan het kruis nagelt” in deze drie boeken.

De drie afzonderlijke titels Sexus, Plexus en Nexus zijn net als The Rosy Crucifixion dubbelzinnig gekozen en grijpen in elkaar als lagen van hetzelfde zelfonderzoek:

1. Sexus
Dit deel draait om het lichamelijke, seksuele, driftmatige — de primaire krachten die Miller drijven. Het gaat over begeerte, overspel, de drang naar vrijheid in de liefde. Het “vlees” als vertrekpunt van zijn kruisiging.

2. Plexus
Een plexus is letterlijk een netwerk van zenuwen of aders. Hier staat het symbool voor het ingewikkelde web van relaties, emoties, intellect en creativiteit waarin Miller verstrikt raakt. Het gaat minder puur om seks, meer om de ingewikkelde verstrengeling van het lichamelijke, het geestelijke en het sociale.

3. Nexus
Nexus betekent “verbinding” of “knoop”. Dit laatste deel gaat over de manier waarop alles samenkomt: zijn huwelijk, zijn mislukkingen, zijn kunstzinnige roeping. Het legt de verbinding tussen zijn persoonlijke leven en zijn schrijverschap — de geboorte van de schrijver Henry Miller uit de puinhoop van zijn “kruisiging”.

👉 Samen vormen ze een soort driedelige weg: van het driftmatige (Sexus), via de verstrikking (Plexus), naar de verbinding en synthese (Nexus).

Je zou kunnen zeggen dat The Rosy Crucifixion Millers eigen “via crucis” is: niet religieus, maar erotisch en existentieel — zijn lijden én zijn wedergeboorte als schrijver.

Sexus, het eerste deel van The Rosy Crucifixion, verscheen voor het eerst in 1949 bij Obelisk Press in Parijs. In de Verenigde Staten en Groot-Brittannië mocht het boek pas veel later legaal verschijnen vanwege de censuur op “obscene” literatuur. In de VS gebeurde dat pas in 1965, na de doorbraak van Tropic of Cancer en de daaropvolgende rechtszaken. In Engeland kwamen de eerste legale uitgaven van Sexus (en Plexus, Nexus) ook pas uit in 1965, min of meer tegelijk met de Amerikaanse. Belangrijk daarbij was de Obscene Publications Act van 1959, die het mogelijk maakte een werk te verdedigen op basis van “literaire of artistieke waarde”. Het grote ijkpunt was de beroemde rechtszaak rond Lady Chatterley’s Lover van D.H. Lawrence in 1960, die met een vrijspraak eindigde en de deur openzette voor auteurs als Miller.

Referentie
XXX, « Ik leef van liefde en herinneringen » (Henry Miller overleden), De Rode Vaan nr.26 van 1980