Wanneer Witold Gombrowicz in 1939 in Argentinië arriveert staat hem niet veel anders te doen dan allerlei klusjes te aanvaarden om te kunnen overleven al kan hij af en toe ook wel hier en daar een artikel geplaatst krijgen. In 1947 krijgt zijn bestaan meer vastheid: een betrekking bij de Poolse bank in Buenos Aires, wat hij volhoudt tot 1955. Inmiddels had hij betrekkingen aangeknoopt met uitgeverij Kultura te Parijs die ‘Trans-Atlantisch’ en ‘Het huwelijk’ in het Pools publiceert. In 1953 start ze ook met de systematische uitgave van zijn dagboek dat gretig lezers zal vinden in en buiten Polen.
De ‘Dagboeken 1953 – 1969’ zullen een belangrijke erfenis van de auteur worden waar hij tot zijn overlijden in Frankrijk aan zou verder werken, die pas na zijn dood in boekvorm zullen verschijnen (in het Nederlands bij Atlas, 1986). Hij verhaalt uiteraard over wat je in een dagboek zoal mag verwachten, het dagelijks bestaan. Restaurantbezoek, reisjes (meerdere naar Uruguay), gesprekken, zijn dagindeling en activiteiten, de wandelingen in steden, dorpen en de natuur. Dit alles vormt slechts een miniem onderdeel van wat we te lezen krijgen. Wat uitgroeide tot een magistraal, indrukwekkend boekwerk is vooral de neerslag van het filosofisch denkwerk van de auteur. Hij belicht het existentialisme. Het humanisme. Het communisme, de oorlog, de bezetting, de situatie in het thuisland, emigratie en de kunst van de emigranten. Hij heeft het uiteraard over de plaats van de Poolse cultuur binnen Europa. Waarbij hij zowat alle Poolse auteurs onder de loep neemt. Maar natuurlijk beperkt hij zich niet tot zijn landgenoten, de wereldliteratuur passeert hier. Heden en verleden, Sartre en Camus komen uitgebreid aan bod, Proust, Kafka, Goethe. Maar ook Zola, en zoveel anderen. De bladzijden over Dante en diens ‘Commedia’ groeien uit tot een essay dat heel wat stof laat opwaaien en later apart gepubliceerd wordt. Hij ergert zich telkens weer aan critici, oordeelt over prijzen en hun belang, kritiseert de PEN-club. De muziek komt uitgebreid aan bod, zijn mening over Beethoven, Bach, over het ‘beluisteren’ en de interpretatie. Geen gemakkelijke lectuur voor de leek. Evenals de diepgravende beschouwingen over Nietzsche, Heidegger, Kant.
We ontmoeten een scherpe Gombrowicz, kritisch, genadeloos soms, scherp. Hij schopt vaak wild om zich heen, lokt controversen uit. Anderzijds spreekt uit deze bladzijden een onvoorwaardelijke liefde voor de mens, voor het individu, de persoonlijkheid waar hij telkens naar op zoek gaat. Bovendien zijn alle zinnen sprankelend. Deze dagboeken waren qua opzet voor publicatie bedoeld, en ze zijn literaire werken die naast de romans mogen geplaatst worden. Ze sprankelen, intellectueel en taalkundig. De pagina’s waar de auteur ons poëtisch meeneemt in de sfeer van het land, van het continent, dat hij leerde liefhebben – onvoorwaardelijk – zijn hoogtepunten. En dan begrijp je met welke tegenzin hij tenslotte in Europa, in Frankrijk zijn leven zou moeten beëindigen. Al kon de omgeving van zijn ultieme woning in het zuiden die hem nog enigszins aan Argentinië liet denken, hem toch een beetje verzoenen met zijn lot. Het laatste deel van het dagboek, geschreven van 1963 – zijn vertrek naar Berlijn – tot maart 1969, werd hier reeds apart belicht. Op 24 juli 69 zou hij te Vence overlijden. Met heimwee, Argentinië zag hij niet terug. Zou het zinvol geweest zijn, zo’n terugkeer – hij betwijfelde het zelf. Het verleden kon niet heropgebouwd worden. En het verlangen naar de jeugd dat uit alle bladzijden van zijn dagboeken spreekt, misschien soms te onverbloemd, is wellicht nog slechts een vage droom.
Johan de Belie
dagelijks iets degelijks 