89 jaar oud, overleed, vijf jaar geleden, Lydia Chagoll, levensgezel van filmmaker Frans Buyens (Temse). Een grande dame! Toen haar in 2014 de Prijs van de Democratie werd toegekend, motiveerde de jury: ‘voor haar onvermoeibare inzet voor een betere wereld.’ Een in memoriam door Luc De Ryck.
Lyda Aldewereld wordt geboren in een joods gezin in Voorburg (Nl.) op 16 juni 1931, als jongste van de twee dochters van een journalist. Negen maanden later verhuist het gezin naar Brussel. Als de nazi’s in mei 1940 België binnenvallen, slaat het gezin op de vlucht. Zij dolen in Frankrijk, Spanje, Portugal, Mozambique en Zuid-Afrika, maar zijn nergens welkom. In november 1941 belanden zij in Nederlands-Indië (Nederlands grondgebied), het latere Indonesië. De nieuwe vrijheid is van korte duur: in maart 1942 valt het land in handen van de Jappen. Lydia zal haar schoonste jeugdjaren met haar moeder en zuster doorbrengen in vijf concentratiekampen (haar vader is elders krijgsgevangen). Het gezin overleeft, nagenoeg haar hele familie eindigt in Auschwitz en Sobibor. Na 6 jaren en 6 maanden (= de titel van haar memoires) – mei 1940-november 1946 – is het herenigde gezin opnieuw in Brussel.
Aan haar verblijf in de kampen houdt zij gruwelijke herinneringen over, die mede aan de basis liggen van haar latere strijdende creativiteit en diepgeworteld sociaal engagement, vertaald in films en publicaties.
Lydia ontplooit zich als autodidacte. Aan de VUBrussel behaalt zij het getuigschrift Germaanse Letterkunde. Als natuurtalent in dans en ballet volgt zij lessen in Brussel, Amsterdam, Parijs en New York: klassieke en moderne danskunst, jazz, flamenco, Indonesische dans en hof- en volksdansen. In 1952-1973 is zij ballerina, choreografe en klassieke danspedagoge. Met haar eigen balletgroep reist zij de wereld rond. Haar artiestennaam ontleent zij aan de Pools-joodse sterdanseres Chaja Goldstein.
Van in de jaren zestig begint zij te schrijven. Zij publiceert vooral over danskunst, kindermishandeling en WO II (ook autobiografisch).
Nadat haar (kinderloos) huwelijk met een Waalse journalist is spaak gelopen, ontmoet zij in 1973 de liefde van haar leven: Frans Buyens (Temse, 1924 – Overijse, 2004). In hun woning in Overijse genieten zij van dertig gelukkige en vruchtbare jaren. Onder Frans’ invloed begint zij te filmen. Haar palmares omvat ophefmakende documentaires (vooral m.b.t. WO II en kindermishandeling), o.a. de internationaal bekroonde In naam van de Führer en Voor een glimlach van een kind (beide ook te boek gesteld).
In 1999 kent de VUBrussel haar de titel toe van doctor honoris causa.
Frans’ dood (25 mei 2004) betekent een tijd- en bodemloos verdriet. Toch blijft zij – ondanks een vaak wankelende gezondheid (o.a. borstkanker) – aan de slag. Ze is 87, als ze haar laatste (schitterende) documentaire realiseert: over de joodse kunstschilder Felix Nussbaum (Osnabrück, 1904 – Auschwitz, 1944).
88 jaar oud, kende zij in februari 2020 met haar auto een ‘perte totale’. Door de
coronacrisis bleef haar bewegingsvrijheid na de hospitalisatie begrensd tot haar woning.
Op 18 juni werd ze 89. Drie dagen later lunchte ik met haar in Temse. Ze
was springlevend. Aansluitend reed ik haar rond in het centrum en bezocht zij – als altijd – het graf van haar levensgezel: filmmaker-auteur Frans Buyens (Temse, 1924 – Overijse, 2004). ’s Anderendaags liet ze mij om 16 u. een email, waarin ze bijzonder enthousiast terugblikte op de voorbije dag. Allicht de dag erna overleed ze thuis in haar slaap. Haar buurvrouw-toeverlaat vond haar. Een vredig einde voor deze ‘grande dame’, na een rusteloos, maar succesrijk leven.
Ik leerde Lydia kennen aan de zijde van Frans Buyens in 1987, toen beiden ter promotie van haar project Voor de glimlach van een kind het kabinet van staatssecretaris Miet Smet bezochten. Wat begon als een oppervlakkige
kennismaking deinde tussen de Marxisten en de tsjeef uit tot een vriendschap-voor-het-leven. Vaak ben ik op bezoek geweest in hun oase in Overijse. Lydia kookte dan lekker Indonesisch en we spraken over alle mogelijke problemen, van plaatselijk tot mondiaal. Frans had een ongelooflijk geheugen m.b.t. zijn jaren in Temse (1924-1946).
Lydia was een warme persoonlijkheid: hartelijk, innemend, gevoelig, empathisch, gastvrij, bevlogen, praatgraag, extravert, intellectueel, veelzijdig geïnteresseerd, blijvend progressief en jong van hart, kritisch, volhardend/nooit opgevend, levensgenieter, gevoel voor humor… Opmerkelijk was dat zij, niettegenstaande zij de schoonste jaren van haar jeugd niet mocht beleven, helemaal niet getekend was door verbittering. Over haar 6 verloren jaren, waarvan 3 in Japanse concentratiekampen, sprak zij niet, zij verwees naar haar memoires: Zes jaren en zes maanden (1981), in 1995 heruitgegeven als Buigen in Jappenkampen. Zeer lezenswaardig is ook haar autobiografie Lydia Chagoll – 25 jaar ballet.
Bovenal was zij oprecht bekommerd om mens en maatschappij. Zij was een fervent verdediger van de zwakke(re)n. Door haar inzet, activiteiten en acties gaf zij hen een gezicht, een stem en waardigheid. Of, zoals het werd geformuleerd toen zij in 2014 de Prijs voor de Democratie ontving: voor haar onvermoeibare inzet voor een betere wereld.
De band die ik opbouwde is niet verslapt na Frans’ dood. Geïnspireerd door haar levensgezel, met wie ze een uitzonderlijk echt paar (in 2 woorden, want zij waren niet getrouwd) vormde, was ze erg gehecht aan Temse. Geregeld hadden wij er een gezellig samenzijn, gekruid met de onderwerpen die haar boeiden: Frans Buyens (Lydia was ver-frans-t), politiek, geschiedenis, Midden-Oosten, WO II, nazisme, waardig ouder worden/sterven, kunst, cultuur, haar balletjaren (en de samenwerking met de VRT en tal van tv-coryfeeën)…
In 2009 ben ik met haar en de Auschwitzstichting een week op studiereis geweest naar Auschwitz. Lydia was er jarenlang gids.
Lydia Chagoll, een grote dame! Zij zal altijd heel nabij zijn bij al wie haar goed heeft gekend. Vrienden die dood zijn, zijn nooit meer waar ze waren, maar altijd waar wij zijn!
Luc De Ryck
Op de foto: Brussel, 23 juni 2011. Lydia Chagoll viert haar 80ste verjaardag. Burgemeester Luc De Ryck is gastspreker.
dagelijks iets degelijks 