“Bilitis” en de geschiedenis van de erotiek in de film

Morgen zal het 45 jaar geleden zijn dat de film “Bilitis” van David Hamilton in première is gegaan. Op mijn blog vind je bijdragen over David Hamilton zelf, over Pierre Louÿs, de man waarop hij zijn film heeft gebaseerd, en over Francis Lai, de componist van de filmmuziek, maar om deze verjaardag een beetje specifiek te vieren, heb ik maar naar een specifieke bijdrage gegrepen, namelijk deze over de erotiek in de filmgeschiedenis. Mét prentjes voor lezers die liever lui dan moe zijn…

Amper een jaar nadat in juni 1895 Auguste en Louis Lumière hun nieuwe uitvinding hadden voorgesteld, kreeg Maxim Gorki hun filmpjes reeds in Nijni Novgorod te zien en hij voorspelde meteen: “Het zal niet lang duren of we gaan filmpjes te zien krijgen als ‘Le déshabillé galant’ of ‘Madame prend un bain’.” En hij kreeg nog gelijk ook: zie hieronder “Après le bal” van Georges Méliès.
Gorki had dus blijkbaar een goed inzicht in de menselijke psychè of anders was hij gewoon op de hoogte van het feit dat amper twee jaar nadat in 1839 Louis Daguerre zijn uitvinding van de fotografie had voorgesteld aan de Franse Academie, zijn medewerker André Le Fèvre reeds door de politie gearresteerd werd als hij in de Jardin des Tuilleries een foto van een naakte dame die iets probeert te doen met een pony tracht te verkopen (1). L’histoire se répète…
Erotiek is inderdaad altijd innig verbonden geweest met de film of de fotografie. Reeds in de zogenaamde “Kinetoscoops”, individuele kijkdozen uitgevonden door Thomas Alva Edison (al was het eigenlijk door zijn assistent William Kennedy Dickson, 1860-1935), kon men op de Wereldtentoonstelling in Chicago 1896 de buikdanseres Fatima aan het werk zien. En meteen was er ook de eerste vorm van censuur, want de prentjes die als “te gewaagd” werden beschouwd, werden door de autoriteiten bekrast.
Dickson left Edison’s company and formed his own company that produced the mutoscope, a form of hand cranked peep show movie machine. These machines produced moving images by means of a revolving drum of card illustrations, similar in concept to flip-books, taken from an actual piece of film. They were often featured at seaside locations, showing (usually) sequences of women undressing or acting as an artist’s model. In Britain, they became known as “What the butler saw” machines, taking the name from one of the first and most famous softcore reels.
Op het einde van hetzelfde jaar maakt een verfilming van het slot van de Broadway vaudeville “The widow Jones” ophef omdat dit niets anders is dan een kus van de twee hoofdvertolkers, May Irwin en John C.Rice. Uiteindelijk is de “film” zelfs meer bekend geworden als “The Kiss” en alhoewel hij niet méér toont dan wat de titel aangeeft, zorgt hij voor relletjes op de kermissen, waar de cinema dan nog thuishoort. Een recensent (Herbert S.Stone) roept zelfs om censuur!
In 1895 was er ook reeds een filmpje van de reeds genoemde William Kennedy Dickson, dat twee dansende mannen toont en de geschiedenis is ingegaan als “The gay brothers”. Opmerkelijk is trouwens dat in de allereerste pornofilms mannen het evenzeer met mannen doen als vrouwen met vrouwen. Merkwaardig dat alleen deze laatste vorm op de heteroseksuele pornomarkt is kunnen blijven overleven. Even merkwaardig, maar ergens logisch want het is in feite de aloude wet van de stroper en de boswachter, is dat oorspronkelijk die harde porno niet verboden was. Het is pas toen men hem ook op kermissen begon te vertonen dat de overheid ingreep.
In eerste instantie werden dergelijke films enkel plaatselijk verboden, maar het eerste nationale verbod (uitgevaardigd door de Amerikaanse regering m.a.w.) komt er ook rond die tijd voor de voorlichtingsfilm “Birth control” van Margaret Sanger. Alhoewel als argumentatie “pornografie” werd aangevoerd, toonde deze film niet de seksuele daad (b.v. om het gebruik van bepaalde voorbehoedsmiddelen te illustreren) zoals men zou kunnen denken, maar kreeg men integendeel veel “happy families” te zien. Alleen uit de bindteksten werd duidelijk dat het hier om gewenste kinderen ging.
THE PRINCE OF WHALES
Reeds in 1901 is het Thomas Edison himself die de eerste striptease, namelijk ene Lily de Lydia die halsbrekende toeren uithaalt op een trapeze, op pellicule vastlegt. Een Braziliaanse medewerker van Edison wordt bovendien aangeduid als de “uitvinder” van de pornofilm. Deze films werden al heel vlug tot in de Parijse bordelen vertoond.

De eerste films werden zonder echt scenario gedraaid. Er was uiteraard een “verhaal”, maar dat was zo miniem dat men kon stellen dat men “uit het hoofd” filmde! Dat maakte ook de “controle” veel moeilijker, zodat een veel tolerantere houding tegenover erotiek te merken was. Zo draaide Cecil B.deMille een aantal films, waarin zelfs naakt voorkwam. Audrey Musson in “Purity” (1916) bijvoorbeeld (foto hiernaast). Maar als Betty Blyth in “The Queen of Sheba” (1921) net iets te veel laat zien (foto hieronder), dan kan de film toch enkel in Europa worden vertoond.

In Europa ging men inderdaad in die tijd nog een stapje verder. In 1920 draaide Richard Oswald in Duitsland “Anders als die anderen”, een film waarin Conrad Veidt een vioolvirtuoos speelt, die belangstelling heeft voor mannen. De film werd verboden en verdween in de kelders. Veel later kon pas een kwart ervan worden hersteld en onder meer uitgezonden door Arte.
Datzelfde jaar zit er in de kortfilm “One week” van Buster Keaton (of all people) een scène met een badend meisje, waarvan als je goed kijkt de borstjes te zien zijn, maar vooral, op een bepaald moment vliegt de zeep uit het bad en wanneer ze dan uitstapt om ze op te rapen, is er een hand die de cameralens bedekt!

Geraldine Farrar, een sopraan uit de Metropolitan Opera zette een vurige en erotische Carmen op het doek in de gelijknamige film van Cecil B.DeMille uit 1915. Vooral het gevecht in de sigarenfabriek is de geschiedenis ingegaan omdat de legende wil dat zij daar een écht robbertje heeft gevochten met een figurante, die net als zijzelf een verhouding had met de regisseur!
In 1921 was er “The Four Horsemen of the Apocalypse”, maar meer nog “The Sheik” met Rudolph Valentino, een homofiele acteur waarvoor vrouwen zich hebben gezelfmoord, vooral toen hij onverwacht stierf in 1926 (ook al aan “peritonitis” ofte buikvliesontsteking, meestal veroorzaakt door een slecht verzorgde appendicitis, maar als men hierboven het verhaal van Fatty Arbuckle leest, dan gaat men daar toch vragen bij stellen, vind ik). De man als seksobject werd door feministische bewegingen (zij het natuurlijk onder voorbehoud) positief begroet. De vrouw had om zo te zeggen nu ook het recht om te dromen en althans in die droom niet langer de slaaf van haar echtgenoot te zijn. Zeker een gedeelte van het succes van Frank Sinatra en later van Elvis Presley zijn aan deze opgekropte frustraties toe te schrijven.
Ook in de puriteinse States was de filmindustrie bij het begin van deze eeuw veel frivoler dan b.v. in de jaren twintig en dertig. Dat kwam o.a. omdat er nauwelijks sprake was van ondergoed en men ook veel met zijde werkte, zodat avondkledij al even “onthullend” was als de fameuze badscènes met van die heel “zedige” badpakken, die wel aan het lijf kleefden als een tweede huid.
In 1922 draaide regisseur Michael Curtiz, die toen nog in Oostenrijk werkzaam was, “Sodom und Gomorrha”. Maar deze film is niet alleen erg moraliserend (dat was zelfs op religieuze schilderijen reeds een uitvlucht om toch scabreuze taferelen te kunnen uitbeelden), maar de “orgieën” die erin voorkomen zijn van zo ver gefilmd dat de meisjes even goed “collants” konden dragen (wat ze wellicht ook deden).
In 1926 draaide ook Alfred Hitchcock een voyeuristisch filmpje, “The Pleasure Garden”, over revuemeisjes in een nightclub. Een jaar later was er in Duitsland de nogal onnozele komedie “Der grosse Sprung” van Arnold Fanck, die zich zoals gewoonlijk in de bergen afspeelt, maar de nadruk lag nu op skiën (de film eindigt met de lugubere uitroep: “Ski Heil!“). Wat de titel precies betekent, is niet echt duidelijk. Er wordt uiteraard veel gesprongen, vooral tijdens de finale race, waarbij hoofdrolspeelster Leni Riefenstahl zichzelf als prijs heeft uitgeloofd, maar toch lijkt het ergens ook te betekenen “de sprong in het ongewisse”, zijnde het huwelijk. Het begin van de film kan trouwens als een soort van primitieve porno worden gekwalificeerd, want het camerastandpunt onder en tussen de benen van Riefenstahl als ze aan het kletteren is, kan onmogelijk als “toevallig” worden afgedaan. Daarna komt er zelfs een lange scène in het water, waarbij de weinige kleren die ze aan heeft zodanig aan haar kleven dat je al haar vormen kunt zien. Mooie vormen trouwens.
DE KLANKREVOLUTIE
Datzelfde jaar veroorzaakt “The jazz singer”, de eerste gesproken film, een revolutie bij de acteurs, ook op het vlak van erotiek, zoals dat uitstekend wordt weergegeven in “Singing in the rain” van Stanley Donen (1952): de platinablonde schoonheid blijkt immers de stem van een viswijf te hebben! Ook eminente auteurs werden aangetrokken om een literair cachet aan de film te geven, maar dit mislukte.
Het feit dat door de sprekende film tal van vroegere sterren van hun sokkel vielen zorgde merkwaardig genoeg voor vers bloed in de nog in de marge verkerende pornofilmindustrie. Daar konden “good-looking nitwits” immers nog steeds terecht, want kreunen dat kan iedereen. De Britse film “Inserts” van John Byrum met Richard Dreyfuss, Jessica Harper, Veronica Cartwright en Bob Hoskins uit 1976 geeft een goed beeld van deze periode.
Toch waren er in 1928 ook nog steeds stomme films. Zo maakte “The River” van Frank Borzage ophef omdat de houthakker Pender (Charles Farrell) daarin naakt de koude van Alaska trotseert om zijn liefde te bewijzen voor Rosalee (Mary Duncan), die nadat haar man, de trapper Mardson (Alfred Sabato), in de gevangenis werd opgesloten omdat hij haar aanbidder (Ivan Linow) had gedood, alleen achterblijft.
En in Frankrijk danste Conchita Montenegro naakt in de film “La femme et le pantin” (naar Pierre Louÿs) van Jacques De Baroncelli. In 1929 was in Parijs overigens de operette “Arthur” van André Barde en Henri Christiné erg populair. In een regie van Léonce Perret was Colette Andris in een naakte rol te zien, zoals dat eveneens het geval was in “Le Culte de la Beauté”. De filmversie van de operette verscheen nog hetzelfde jaar. In 1930 verschijnt er een nieuwe, sprekende versie, deze keer gewoon onder de titel “Arthur” (2).
In 1929 is er “Erotikon” van de Tsjech Gustav Machaty maar de titel dekt de lading niet! Het is een gesofisticeerde komedie over een plattelandsmeisje dat wordt verleid door een rokkenjager uit hogere kringen. Deze film blikt al vooruit op Lubitsch en op Bergmans “Glimlach van een zomernacht”.
“Sex madness” is een Amerikaanse film in zwart-wit van William O’Connor uit 1929, die als ‘film maudit’ ophef maakt, ook in kringen van cinefielen. Zelfs het Brusselse Filmarchief, dat nu toch ook niet het armste van de wereld is, wist geen enkele informatie te verstrekken.
1931 is het jaar van Dracula (Tod Browning) & Frankenstein (James Whale) en in de griezelfilm krijgen we een paar cliché’s, die ook op het erotische vlak geldig zijn (niet voor niks is “vamp” een afkorting van “vampier”). Er is de duivelse erotiek van de heksensabbaths (cfr. de fameuze scène in “Rosemary’s baby”) b.v. die onmiddellijk in verband staat met het verdierlijkte in de mens (een weerwolf b.v.) met alle verkrachtingsfantasieën vandien (cfr. veel later de film “The company of wolves” van Michael Jordan). Daarnaast is er natuurlijk de onmiskenbare symboliek van de vampier die op maagdenbloed uit is.

Referentie
Ronny De Schepper, Girls just want to have fun! Graffiti juni 1994

(1) Ter verdediging voerde Le Fèvre aan dat het de verbeelding van een Griekse mythe betrof. Hij werd tot zes maanden opsluiting veroordeeld en stierf in de gevangenis aan pneumonie.
(2) In Antwerpen kent iedereen ongetwijfeld de travestieclub “Madame Arthur”. Travesties zijn er altijd geweest, maar in het music-hall circuit in het begin van deze eeuw in Engeland waren de bekendste Julian Eltinge (geboren als Julian Dalton) en Vesta Tilley.