Boon, de tedere anarchist

Het zal morgen al 110 jaar geleden zijn dat Louis Paul Boon werd geboren (foto Paul Teughels).

Van de jonge snaak die driftig op de barrikaden stond “om de mensen een geweten te schoppen” is Boon geëvolueerd naar een meer gelouterd engagement (letterlijk door de zin in een latere uitgave te vervangen door “wat heeft het allemaal voor zin”), dat evenwel niet verkeerd mag worden begrepen als een verburgerlijking. Dat blijkt b.v. uit het feit dat hij net als Claus mei ’68 eerder als een kleinburgerlijke revolte beschouwt. Het was voor hem zelfs de aanleiding om officieel zijn afscheid van de literatuur aan te kondigen (al begon hij precies op dàt moment “in het geniep” aan “Pieter Daens” te werken).
In 1974 schrijft hij in Vooruit: “We leven nu in een welvaartstaat, we hebben onze koelkast, onze diepvriezer, onze auto, onze kleurenteevee. En als we met sociale veiligheid, verzekering, welvaart, in de avond naar die kleurenteevee kijken, denken we: ‘We hebben het nu gemakkelijk, en voor de rest kunnen ze onze zak opblazen.’ Maar veronderstel nu even dat ze inderdaad onze zak opblazen, dat een economische crisis volgt, dat de generaals ingrijpen en we moeten leven zoals in Chili – dat wij, socialisten, opnieuw vastgegrepen, veroordeeld en vermoord worden… waar zit ge dan met uw kleurenteevee?”
Die uitspraak van het “geweten schoppen” was overigens afkomstig van Boons grootvader aan moederskant, Louis Verbestel, de eerste verkozen liberale werkman van het fabriekseiland Chipka in de tijd dat de liberalen (uit welbegrepen eigenbelang) nog opkwamen voor betere arbeidsomstandigheden.
Dat is o.m. terug te vinden in “Pieter Daens”, waarin Boon, bijna allegorisch zijn eigen innerlijke tweestrijd heeft getransponeerd naar die van priester Adolf Daens (1839-1907) en zijn broer Pieter (1842-1918).
In de verfilming kwam de nadruk wel te liggen op priester Daens en niet op Pieter Daens, wat in het boek wél het geval is. Al vindt hoofdvertolker Jan Decleir van niet (“Ik vind dat ook het boek niet over Pieter Daens gaat. Boon gaat eigenlijk in de schrijfstoel van Pieter zitten om te kunnen vertellen over het Daensisme en wellicht nog veel meer om te kunnen vertellen over de opkomst van het socialisme in de streek van Aalst en ook wel van Gent. Ik heb de indruk dat die twee thema’s hem enorm hebben aangegrepen. Men was dus verplicht om uit die dikke turf keuzes te maken. Ik ben geen scenarist maar het lijkt me toch vrij duidelijk dat je in 90 minuten film niet zo’n hele kanjer van een boek kunt behandelen.”), de these van Pieter als “chroniqueur” van het leven van zijn broer Adolf houdt geen stand na lezing van het werk van Boon. Akkoord dat Adolf ideologisch gezien uiteraard veel belangrijker was, maar Boon vond de persoon van Pieter, die ten eerste geen pastoor was en bovendien veel meer tussen het gewone volk stond en niet te vergeten aan de kost kwam met stukjes te schrijven in “de gazet”, blijkbaar veel geschikter om zich ermee te vereenzelvigen. Op die manier duurt het b.v. een hele tijd vooraleer Adolf Daens ten voeten uit in het boek verschijnt. Bovendien gaat het ook nog een hele tijd door als “paster Daens” reeds overleden is. Is het boek voor 100% Pieter Daens, dan is het maar voor 50% Adolf Daens. (Nadat de film was gedraaid, bevestigde historicus Jan De Mayer bovendien in “De Standaard” van 15 oktober 1992 dat het personage dat Jan Decleir op het scherm brengt, veel krachtiger is dan de historische Daens, die ziekelijk en teer was.)
Als vrijzinnige buigt Boon zich in “Daens” over de verhouding van progressieve geloofsbeleving en behoudsgezinde kerkelijke structuren. Een probleem dat nog altijd actueel is, niet alleen voor progressieve katholieken, maar ook voor niet-confessionele partijen…
Deze twijfels mogen echter daadwerkelijk engagement niet in de weg staan: “Literatuur als louter literatuur beschouwen is zinloos omdat goede literatuur een sociaal doel moet hebben. Dat was ook de stelling van ons blad Tijd en Mens: literatuur over de tijd en de mens waarin en waarmee we leven. Bellettrie is geen literatuur, daar ben ik nog altijd van overtuigd.”
Door de stalinistische ontaarding in Oost-Europa en de integratie van het beheerssocialisme in het westen werd de auteur voor de vraag gesteld: welk soort socialisme willen wij? Wat is de verhouding tussen wat wij willen en de concrete eisen van de machtsstrijd? Tussen partijtucht en menselijke integriteit? In het reeds geciteerde interview met “De Rode Vaan” zegt hij: “In de fond ben ik nooit socialist of communist geweest maar eerder anarchist, en die hadden zeker geen partijdiscipline!” (De beroemde omschrijving “tedere anarchist” komt overigens van niemand minder dan Hubert Lampo.)
Tegelijk dient gezegd dat in zijn jeugd Boon samen met Maurice Roggeman en Bert Van Hoorick de bezieler was geweest van De Vlam, het clubhuis van de Aalsterse jeugdafdeling van de Communistische Partij. En ook het feit dat hij na zijn dood nog door de SP op de lijst werd gezet voor de Europese verkiezingen, werd vaak afgedaan als lijkenpikkerij, onder meer omdat men betwijfelde of Boon wel degelijk zijn toestemming had gegeven aan Bert Van Hoorick, Karel Van Miert en Marc Galle die het hem waren komen vragen. Een foto van Henry Codenie zou daarbij uitsluitsel moeten geven. Al verketterde Boon Galle wel in zijn postuum (in Maatstaf) uitgegeven dagboek, toch kan men er niet onderuit dat Louis Paul Boon al in 1958 op de lijst had gestaan als kandidaat-gemeenteraadslid en nu wilde de voorzitter hem opnieuw in 1964. Laten we hierover Boons latere vriend, de postbode Georges Arys aan het woord: “In 1964 ben ik begonnen Boon te verzamelen. Ik was al enkele jaren lid van het Erembodegemse BSP-bestuur. Voor oktober 1964 waren gemeenteraadsverkiezingen uitgeschreven en al in maart­-april werd binnen het bestuur gesproken over de kandidatenlijst. We moesten een hoop mensen vinden om de lijst mee te vullen. Op dat moment begon iets te werken in mijn achterhoofd. Ik vroeg de voorzitter of ik mee mocht naar de afspraak met Louis. Ik weet nog altijd niet hoe ik mijn vraag moet verklaren want ik was geenszins een lezer, laat staan een boekenwurm. Van L.P. Boon had ik nog geen letter gelezen. Al waren we omzeggens buren, ik had Louis amper enkele keertjes gezien en dan nog van ver. Louis was een enkele keer in zijn tuin wanneer ik met mijn vrouw wandelde over het veld dat eraan paalde. Ik kende Louis dus niet wanneer de delegatie hem formeel aanzocht. De toenmalige voorzitter Frans Coppens, secretaris Freddy Pyck en ik, drie mensen naar Louis. We werden er hartelijk ontvangen en praatten honderduit maar niet over politiek. Toen we omzeggens weer aan de deur stonden zei Louis: ‘Ik zal u zeker nog zelf moeten zeggen waarvoor u gekomen bent ? Zeker om op de lijst te staan ?’ Het was natuurlijk ja en dus was Louis in oktober 1964 weer kandidaat voor de BSP. Het mag vreemd klinken, maar dat was de aanzet tot mijn verzamelwoede waar die Boon betreft. Toen we weer buiten stonden, was mijn eerste gedachte : als die mens schrijft zoals hij met ons heeft zitten praten, dan moet ik eens een paar boeken van hem kopen.”
Er blijven natuurlijk echter weinig socialisten over als men gaat filosoferen zoals Johan Velter in Knack van 11/5/1988 (waarin hij de kant van Herwig Leus, Marc Reynebeau, Kris Humbeeck en Frans Vyncke kiest om de “katholieke” Jos Muyres en Bert Vanheste onderuit te halen; Vyncke spreekt zelfs van “een paard van Troje”): “Boon kan in geen geval een rechtgeaard socialist genoemd worden, juist omdat hij niet geloofde in de fundamentele goedheid van de mens.” Misschien had hij, vooraleer dit te beweren, beter een ouder exemplaar van hetzelfde blad ter hand genomen (16/5/1979), waarin Sus van Elzen stelt: “Een partij kan maar een beperkte hoeveelheid scepsis verdragen, en de scepsis van Boon – de Boon van het Boek – was niet beperkt. Dat kan een goeie socialist opleveren, maar geen goeie partijman.”

Ronny De Schepper