35 jaar geleden: première van “Boerenpsalm”

Boerenpsalm is een Vlaamse film, geregisseerd door Roland Verhavert. Het is een verfilming van het boek Boerenpsalm van Felix Timmermans.

In 1975 had Roland Verhavert reeds “Pallieter” gedraaid, eveneens een verfilming van Felix Timmermans‘ gelijknamige roman uit 1916 over het leven van bon vivant Pallieter. Vanwege het succes van de roman kreeg Verhavert in 1975 de vraag om het boek te verfilmen. Het scenario werd geleverd door Hugo Claus.

“Boerenpsalm” uit 1935 is in alle opzichten de tegenpool van “Pallieter”. “Boerenpsalm” is een lyrische, hymnische verheerlijking van het boerenleven, in de mond gelegd van boer Wortel, een verstandige, werkzame en gevoelige boer, een soort humorist en kunstenaar tegelijkertijd.
Drie vrouwen spelen een rol bij boer Wortel:
1) Fien: met wie hij een heleboel beproevingen moet doormaken (de ongelukken, de rampen worden in “Boerenpsalm” net zo sterk overdreven als het geluk in “Pallieter”). het ergste is dat het dochtertje bij de geboorte blind is en dat de oudste zoon, Fons, zich misdraagt. Deze pleegt uiteindelijk zelfmoord, maar gelukkig kan boer Wortel dat verborgen houden voor zijn vrouw (zij sterft zonder het te weten).
2) Frisine: de vrouw van Fons. Aanvankelijk door Wortel opgenomen in de huishouding, maar later zal hij ermee trouwen. Het is een zorgzame vrouw waarop Wortel jaloers is wegens haar jeugd en schoonheid. Hij verdenkt haar ten onrechte van ontrouw. Wanneer Wortel eens laat weg blijft, gaat zij op zoek naar hem. Ze valt in een gracht en sterft. Dan pas beseft Wortel hoeveel hij van haar hield.
3) Angelik: de oudste kinderen zijn reeds getrouwd. Wortel heeft enkel nog een paar jonge kinderen (o.a. Amelieke, het blinde meisje) en de pastoor zoekt een vrouw voor hem. Hij vindt een rijke kwezel en Wortel laat zich ompraten in het vooruitzicht van een rustige oude dag. Toch loopt hij de ochtend van zijn huwelijk weg. Hij blijft uiteindelijk liever alleen met zijn kind en met zijn land.
BETEKENIS
1) “Boerenpsalm” is merkwaardig door de figuur van boer Wortel die tegelijk echt is en geïdealiseerd. Echt: wat hij is als boer. Geïdealiseerd: enkele onbewuste kwaliteiten als filosoof, kunstenaar of humorist. Dit is dus een overeenkomst met Pallieter: zij zijn allebei door Timmermans zeker niet als realistische figuren bedoeld.
Ook vertegenwoordigen zij allebei de aarde (dat is zelfs expliciet in de naam Wortel). In hun opstijgen naar het “hemelse paradijs”, komen zij langs de kant van de schoonheid eerst schilders tegen, zoals Pieter Bruegel (Timmermans schreef niet minder dan drie romans en één toneelstuk over deze man) of Adriaan Brouwer (postuum), en daarna – dichter bij de hemel – pastoors, zoals die uit “Pallieter” en “Boerenpsalm”, maar ook “De pastoor uit den bloeyenden wijngaerdt”.
Langs de kant van het geluk daarentegen zijn er eerst volkse typen zoals “En waar de sterre bleef stille staan” en “Bij de krabbekoker”. Maar vrouwen als “Leontientje” en “De zeer schone uren van Juffrouw Symforosa, begijntjen” staan een trapje hoger.
2) Vergelijking Pallieter/Boerenpsalm
Stijl: bij Pallieter gaat het vooral om kleur (het uiterlijke), bij Boerenpsalm is het kernwoord beweging (werkwoorden!)
De hoofdfiguur: Pallieter is een onmogelijk gelukkige hereboer met een eindeloos domein, hij moet niet werken, hij kan zich volop overgeven aan genieten (hij bekijkt graag zijn land vanuit de hoogte). Wortel daarentegen is de zwoegende boer, hij bewerkt een lapje gehuurde grond en zijn blik is altijd naar de aarde gericht. Als hij wegens stropen acht maanden naar de gevangenis moet, dan wordt Fien het symbool van zijn land.
Pallieter is ook het voorbeeld van een paradijselijke christen, iemand die veel prààt over het geloof en in de godsdienst enkel de mooie, folkloristische uitingen ziet, zoals processies. Wortel daarentegen is een christen van na de zondeval, vol zondebesef. Hij heeft het vertrouwen in God nodig om het vol te houden. In plaats van processies is de biecht bij hem het uiterlijke symbool van religie.
Pallieter is een man van onmogelijk geluk. Alles zit hem mee. Hij is een symbool van levenslust. Wortel daarentegen wordt geconfronteerd met ongelukken in zijn gezin, met zijn vee en met de oogst. Hij is het symbool van een man die verbonden is met de aarde.

Anton van Wilderode