Vandaag is het al 35 jaar geleden dat Claus Fuchs is overleden. “Wie is Claus Fuchs?” zult u zich afvragen. Wel, dat is een Duitser uit Stetting, die studeerde te Berlijn. Hij was lid van de communistische partij (*) en streed tegen het nazisme. Als het hem in Duitsland te warm wordt (1933), wijkt hij – met behulp van professor Altman – uit naar Engeland. Daar promoveert hij tot doctor in de theoretische fysica. Zijn studies worden betaald door de Engelse regering, maar klandistien ook door de communistische internationale. Daarna gaat Fuchs met een Engelse missie naar Amerika. Hij werkt er mee aan de productie van de atoombom. Hij woont de eerste kernontploffing bij. Onder de indruk van dit gebeuren geeft hij atoomgeheimen door aan Russische agenten, niet voor het geld, maar om het evenwicht tussen de grootmachten te herstellen zodat ze dit verschrikkelijk wapen niet kunnen gebruiken. Dit is het uitgangspunt van het stuk “Voorlopig Vonnis” van Jozef Van Hoeck, dat ik op 9 januari 1971 zag in de Broederschool van Temse zoals het werd opgevoerd door Theater Antigone.
Vooraleer daar wat meer over te vertellen, eerst twee vaststellingen. “Wat hebben we geleerd?” Ten eerste, als het niet in Wikipedia staat, ben je gesjareld. Ten tweede, neen er staat niks over Jozef Van Hoeck op Wikipedia. Is dit een schande? Ja, maar veel erger dus is dat je haast nérgens iets kunt vinden over deze auteur. Op http://www.dbnl.org kan ik lezen dat hij werd geboren op 11 november 1922 te Turnhout en dat hij is overleden op 14 juli 1996 te Jette. En dààr moet ik het dan mee doen. Zelf beschik ik ook niet over biografische gegevens. Anton van Wilderode heeft destijds wel ruime aandacht besteed aan “Voorlopig vonnis”, maar over de auteur zelf (die toen – in de tijd dat wij les kregen van AvW bedoel ik – ongeveer 45 jaar was) heeft hij ons niks verteld. Ja, dan slaan we dat maar over, zeker. En een foto? Die is natuurlijk ook niet te vinden. Daarom moet u het doen met één van Claus Fuchs.
Op http://www.amateurtoneel.be vinden we dat “Voorlopig vonnis” werd gecreëerd door het Nationaal Toneel van België in Antwerpen op 26 januari 1957. Het stuk is de gedramatiseerde biografie van Claus Fuchs, in dit stuk Stefan Oster genaamd. De professor die hem de hand boven het hoofd houdt, wordt door Jozef Van Hoeck Altmann genoemd. Stefan begint een verhouding met diens dochter Ilse. Als ze zwanger wordt, keren Stefan en Ilse terug naar Engeland om te trouwen. Stefan doceert nu aan de universiteit. Als Rusland niet langer meer de bondgenoot is van de V.S.A. verscherpen de Amerikaanse veiligheidsdiensten hun toezicht. Ze ontdekken de rol die Stefan in Amerika heeft gespeeld. Stefan wordt gearresteerd en veroordeeld tot 14 jaar gevangenis. Hijzelf vindt het echter slechts een “voorlopig vonnis”, want het doel (de vrede) heiligt de middelen (het verraad). Het vonnis dat over Stefan wordt uitgesproken door de wereld (de Mens) kan alleen maar voorlopig zijn, volgens de auteur, omdat hij het bij het rechte eind heeft. In de nieuwe wereld gelden nieuwe maatstaven voor de rechtspraak. (Maar ook voor het toneel: de held gaat uiteindelijk niét ten onder, al is het ook geen “happy end”.)
De tweede figuur is Ilse Altmann, eerst verloofde, dan echtgenote van Stefan. Zij probeert hem ervan te weerhouden met als argumenten: dankbaarheid tegenover Engeland, respect voor haar vader, zijn positie, hun liefde.
De derde figuur is de Mens, vergelijkbaar met het koor in de Griekse tragedies. Hij treedt op o.m. als kelner, kleine middenstander en als zakenman. Hij is een synthese van de doorsnee-mens.
Fuchs zelf kwam reeds in 1959 vrij en was nadien tot aan zijn dood in 1988 hoogleraar in Leipzig.
“Voorlopig vonnis” is een typisch voorbeeld van “episch theater”:
– bewust subjectief (cfr.de verklaring van de titel)
– figuren zijn symbolen (in dit geval vooral de Mens)
– bewust anti-realistisch (geen decor)
– groot aandeel van het extra-literaire (filmfragmenten, geluid…)
– verhalend (praatstuk, weinig actie)
– publiek wordt verplicht na te denken (moet zelfs de scènes aan elkaar knopen)
– zich wijzigend mensbeeld
– sprongsgewijs
– de acteur spéélt zijn personage
Ronny De Schepper
(*) Het woord “communistische” is “vergeten” op http://www.amateurtoneel.be. Of is er maar één partij misschien? (“Hij is lid van de partij”)
dagelijks iets degelijks 