Niccolò Machiavelli (1469-1527)

Het is vandaag 495 jaar geleden dat in Florence de diplomaat, filosoof, strateeg, historicus, dichter en toneelschrijver Niccolò Machiavelli is overleden.

Hij geldt als een toonbeeld van de Italiaanse renaissance en als de grondlegger van de moderne politieke wetenschappen. Hij was secretaris van de Tweede Kanselarij van de Florentijnse Republiek van 1498 tot 1512, toen de Medici hun macht respectievelijk al verloren hadden en zouden herwinnen. Hij schreef zijn bekendste werk De vorst in de periode 1513-1515 en wilde daarmee bereiken opnieuw een hoge verantwoordelijke positie in Florence te bekleden, wat uiteindelijk niet lukte. Misschien ook omdat hij als rolmodel voor een prins die Virtù bezat de gevreesde Cesare Borgia voorstelde. In 1520 schreef hij dan maar de komedie “La Mandragola”. De opvoering was onmiddellijk een groot succes in Florence en zowat overal in West-Europa in de 16de eeuw.

Het stuk van Nicolo Machiavelli “La Mandragola” gaat over de mandragora of alruin. De legendes die rond deze plant verweven zijn, komen voort uit de vorm die mits veel goede wil op deze van een mens lijkt.
Volgens kenners zou dit overigens slechts in ongeveer vijf procent van de gevallen voorkomen. Om “waardeloze” alruinen dan toch tegen een zacht prijsje te kunnen verkopen, werd er door handige kwakzalvers vaak met een mes wat aan de wortels geknoeid.
Als men een alruin uit de grond trekt, zou de plant ook “kreunen”. De eerste mandragora zou verwekt zijn door Christus die in zijn doodstrijd aan het kruis op de grond zou hebben gewaterd. Daardoor kwamen ook enkele spermadruppels mee en werd de grond bevrucht. Men schreef aan alruinen dan ook allerlei magische of geneeskundige krachten toe. Tegen slangebeten b.v. of bij een bevalling of als verdovingsmiddel wanneer men een tand ging laten trekken. Men droeg een alruin als talisman en als men dan hoofdpijn kreeg, at men het “hoofd” op enz.
Het werd trouwens ook als een middel om de vruchtbaarheid op te heffen beschouwd, zowel bij de vrouw (cfr. het stuk “La Mandragola”, maar ook Rachel in de bijbel, Gen.XXX,14) als bij de man (tegen impotentie). Alleen de geur al zou een onweerstaanbaar effect hebben op een geliefde die men voor zich wil winnen (kortom zoiets als Axe).
Mystici van hun kant stopten gedroogde mandragora-bladeren in hun pijp om op die manier in “hogere sferen” te geraken… Over het algemeen was het trouwens een probaat middel tegen “nausea” (een depressie, zou de psychiater zeggen). Maar opletten: als je er teveel van dronk of at, kon je gek worden of zelfs sterven. Frontin (+107 na Chr.) vertelt b.v. in zijn “Stratagèmes” hoe Hannibal een overwinning behaalt tegen de Afrikanen door eerst een schijnnederlaag te lijden, waarbij hij een grote voorraad wijn, vermengd met mandragorasap, achterlaat. De Afrikanen vieren hun overwinning door deze voorraad achterover te kieperen en vallen nadien zelf achterover.
Ergens is er wel een “wetenschappelijke” basis, d.w.z. de plant heeft inderdaad een verdovende werking. De Romeinen verboden trouwens de verkoop van mandragora-wijn, tenzij men er een speciale toelating voor had.
Een dergelijke legende komt ook voor bij volkeren in het Atlasgebergte over de “surnag”, een bloem die, als meisjes erop wateren, hen zou verkrachten (zie Jean-Léon L’Africain, 1483-1552).
Odoric de Pordenone (1286-1331) en Jean de Mandeville (1300-1372) schrijven over planten in verre landen die dieren voortbrachten (dit om vegetariërs met een identiteitscrisis te helpen hun voorschriften te omzeilen) of ook geliefden en natuurlijk ook kinderen (denk maar aan de bloemkolen bij ons).
Jean-Baptiste Chassignet (1570-1635) schrijft dan weer over bloemen en planten als sekssymbolen in oude volksliederen. Hij waagt zich meer dan driehonderd jaar vóór Freud zelfs ook aan droominterpretatie. Zo zouden meisjes dromen van asperges en bananen en jongens van peren en spinazie.
In het boek “La Génération de l’Homme” (1583) van René Bretonnayau wordt de geliefde voorgesteld als een uitgestrekte dorre vlakte met middenin een diepe kloof, afgebakend met wat graszoden.
“La Mandragola” heeft als personages: Callimaco (wordt vaak beschouwd als een typisch Machiavelliaanse figuur: het doel heiligt de middelen; in zijn monoloog in het 4de bedrijf b.v. is hij wel de extatische geliefde, maar daarnaast klinkt toch ook de koele berekenaar door); Messer Nicia (is de samenvatting van alle Florentijnse spreekwoorden en zegswijzen; hij spreekt zeer gemaniëreerd, maar hij zegt niets; hij is het gelukkigste, want het meest egoïstische en domste personage); Lucrezia (komt bijna niet voor, tenzij als beeld; ze evolueert van deugdzame maar passieve echtgenote naar verdorven maar actieve minnares); Fra Timoteo (dubbelzinnige mengeling van cynisme en onschuld, absoluut niet te vertrouwen, maar omdat hij het niet voor zichzelf doet maar voor de Zaak, is hij tegelijk toch ook onschuldig); Ligurio (doet zelf niets, maar doet anderen iets doen: hij is dus de echte Machiavelliaanse Principe; hij is de ‘onorevolmente cattivo’, de eervolle slechte, want ook hij doet het niet voor zichzelf, maar voor Callimaco).
Inhoud: Callimaco is verliefd geworden op de beeldschone Lucrezia, echtgenote van Messer Nicia Calfucci. Het blijkt echter onmogelijk te zijn om de vrouw te bereiken en dus ook haar het hof te maken. Gelukkig is Callimaco bevriend met de sluwe Ligurio. Deze doorziet meteen de zwakke plek van het huwelijksleven van de Calfucci’s: de kinderen waar zij allebei hartstochtelijk naar verlangen, blijven uit. Bovendien is Messer Nicia zeer naïef en kan men hem alles wijsmaken wanneer men maar belooft zijn vurigste wens in vervulling te doen gaan. Ligurio spoort zijn vriend aan om zich uit te geven voor dokter. Het lukt: door een paar woorden Latijn is Messer Nicia overdonderd en overtuigd van Callimaco’s kunnen, zelfs wanneer deze het verhaal vertelt van een vruchtbaarmakende planteninfusie, nl. de alruin. Klein mankement, de eerste man die slaapt met de vrouw die het drankje heeft ingenomen, sterft. “Maar geen nood, Messer Nicia,” zegt de edelmoedige Callimaco, “ik pik wel iemand van straat op om dat klusje te klaren…”

Ronny De Schepper