Anna Blaman (1905-1960)

Het is vandaag al 65 jaar geleden dat Anna Blaman (foto genomen bij de uitreiking van de P.C. Hooftprijs op het Muiderslot op 29 mei 1957 door Harry Pot – GaHetNa Nationaal Archief NL) is overleden op 13 juli 1960 aan de gevolgen van een hersenembolie. Zij werd begraven op begraafplaats in haar geboortestad Rotterdam, maar haar graf werd in de jaren negentig geruisloos geruimd, in een periode waarin de aandacht voor haar werk en persoon sterk was verminderd. De hernieuwde aandacht voor Blaman kwam pas op gang tijdens de viering van haar honderdste geboortejaar in 2005, maar ja, toen was het al te laat…

Eigenlijk heette ze Johanna Petronella Vrugt. Alvorens zich aan haar schrijversloopbaan te wijden, studeerde en doceerde Blaman Frans. Vandaar allicht dat haar literatuur de invloed van het Franse existentialisme verraadt. De kern van haar werk ligt immers in het peilen van de menselijke eenzaamheid. In haar debuutroman in 1941 Vrouw en vriend, die ik in november 2023 heb gelezen, is dit alleszins het geval. Na lectuur voel ik me even rot als nadat ik een boek van Camus of Sartre heb gelezen. Ik moet dan altijd denken aan het gezegde van Woody Allen: “Als mijn film één mens ongelukkiger maakt, heb ik het gevoel dat ik mijn job goed gedaan heb…”

Haar pseudoniem is misschien een afkorting van “Ben Liever Als MAN” , maar dit is niet zeker. Zelf koos Blaman ervoor haar pseudoniem niet te verklaren. In haar debuutroman doet zij zich alleszins als man voor, wat ikzelf een beetje storend vind, omdat ik de ik-persoon toch altijd als een vrouw blijf zien. Alhoewel in vrijwel alle romans en verhalen van Anna Blaman homoseksuele en lesbische personages voor komen die zich niet schamen voor hun seksuele identiteit, is dit in dit eerste werk nog niet het geval.

Dat is pas begonnen met haar tweede roman Eenzaam avontuur die in 1948 is verschenen. In de reformatorische en katholieke pers veroorzaakte deze grote deining vanwege de (homo-)erotische passages. Deze opschudding culmineerde in 1949 in het Boekentribunaal, een schijnproces in het Rotterdamse beursgebouw waar Blaman door collega-literatoren werd aangeklaagd op grond van literaire gebreken. Albert Helman vervulde de rol van aanklager (hij wenste de schrijfster een heteroseksuele relatie, oftewel ‘een spoedige en plezierige ontmoeting met een welgeschapen tandarts’ toe). De schrijfster liet hier verstek gaan. Hoewel zij (feitelijk haar roman) uiteindelijk werd vrijgesproken, voelde Blaman zich nog geruime tijd door de affaire beschadigd.

Het commentaar op de erotiek bij Blaman is inmiddels geheel verstomd. Hoewel zij te boek staat als een moedige en baanbrekende lesbienne, afficheerde zij zich niet als voorvechter van een beweging. Haar verdiensten gelden allereerst haar zelfbewustzijn en de openlijke beleving van haar homoseksualiteit, waarmee zij een voorbeeld werd voor anderen, zeker in de jaren vijftig. 

Het oeuvre van Blaman is van relatief bescheiden omvang, ook door haar vroege overlijden. Over het literaire gehalte blijven de meningen tot op zekere hoogte verdeeld, al wint haar werk weer aan betekenis. De laatste jaren werden vooral haar verhalen geroemd, maar de herwaardering voor haar romans groeit. Zij was ook medewerker van De Groene Amsterdammer en Het Vrije Volk, schreef teksten voor het cabaret van Wim Sonneveld en werkte als dramaturg en theaterdocent.

In mei 2006 vond een veelbesproken reconstructie van het Boekentribunaal plaats getiteld Het Tribunaal: reconstructie van een schandaal uitgevoerd door twintig landelijk bekende Rotterdammers en ingeleid door burgemeester Opstelten. Na afloop van deze reconstructie werd een gedenkteken voor Blaman aangekondigd. Na een lange zoektocht werd aan de Heemraadssingel in Rotterdam-West een plek gevonden voor het beeld in de vorm van een motorfiets, pal voor het pand van de Volksuniversiteit. Kunstenares Maria Roosen koos voor een grote zilveren motorfiets, omdat Blaman vaak op dit voertuig werd gezien. In de jaren 40 was een vrouw op een motor nog een unicum. Bewoners van de tegenovergelegen De Vliegerstraat hielden de komst van het gedenkteken bij Blamans oude woonhuis eerder tegen; zij vreesden dat het monument aantrekkingskracht op hangjongeren zou uitoefenen.

Ronny De Schepper (op basis van Wikipedia en Literatuurgeschiedenis)