Zeventig jaar geleden: publicatie van “Lord of the Flies”

Heer der vliegen (oorspronkelijke Engelse titel: Lord of the Flies) is een roman van de Britse schrijver William Golding. Het was Goldings debuutroman. Hij schreef het verhaal – waarvan de titel verwijst naar de duivel Beëlzebub – naar aanleiding van de gruwelijkheden die hij had meegemaakt tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Het boek vertelt over een groep Engelse schooljongens die met een vliegtuig is neergestort op een onbewoond eiland. Golding toont, door een combinatie van fantasie en psychologische scherpzinnigheid, hoe de essentie van de menselijke natuur naar boven komt wanneer de grenzen en wetten van de beschaving wegvallen. Hoewel de roman over de dynamiek van een groep schooljongens gaat, wordt de lezer toch geconfronteerd met vragen over onschuld, kwaad en de val van de mensheid. Een schaduw wordt geworpen over het geloof in een voortschrijdende sociale ontwikkeling. In tegenstelling tot Jean-Jacques Rousseau en diens navolger Karl Marx gelooft Golding dus niet in de inherente goedheid van de mens die door de maatschappij wordt gefnuikt, maar wel integendeel! Een en ander zorgde ervoor dat hij een beetje voorbarig bij the angry young men werd gerekend.
Grappig is wel dat Goldings uiterst pessimistische levensvisie eigenlijk voortkomt uit zijn ervaringen in het onderwijs! Verder begint het boek dus met een schipbreuk en dat is niet toevallig want Golding (die o.a. de landing in Normandië meemaakte) is altijd gefascineerd geweest door de zee. Toeval of niet, maar later is hij zelf tweemaal het slachtoffer geworden van een schipbreuk (in 1953 en 1967).

De roman wordt ook wel als een dystopie beschouwd. In plaats van een optimistisch beeld van een perfecte wereld zoals in een utopie geschetst wordt, schept Golding een pessimistisch beeld van een imperfecte wereld. Een ander bekend voorbeeld van een dystopie is “The handmaid’s tale” van Margaret Atwood.

Het verhaal is ook een herziening van de ‘onbewoond eiland’-mythe die begon bij Robinson Crusoe. Het lijkt ook beïnvloed te zijn door een verhaal van Jules Verne,  dat dan wel de optimistische titel Twee jaar vakantie meekreeg. Het is ook een typische coming of age of rites of passage-roman, maar let op want Golding heeft zelf nog een roman met deze titel en die handelt over een priester uit de negentiende eeuw die in een seksschandaal betrokken raakt. Maar hij kreeg hiervoor de Booker Prize dus mocht je je vergissen bij de aankoop, ben je zeker niet gefopt.

In 1983 werd aan William Golding de Nobelprijs voor Literatuur toegekend en bij die gelegenheid vroeg ik aan Lukas De Vos in De Rode Vaan of hij vond dat “The Lord of the Flies” een duidelijke illustratie was van zijn zogenaamd cultuurpessimisme…
Lukas De Vos: Er zijn om precies te zijn twéé interpretaties die aan dat boek worden gegeven. Enerzijds zien bepaalde critici het inderdaad als een soort parabel waarbij Natuur tegenover Cultuur wordt geplaatst en waarin de onontkoombaarheid van het Kwaad centraal staat. Vooral uit reactionaire hoek wordt daartegen een andere interpretatie geplaatst. Zij beschouwen de kinderen die op dat onbewoond eiland op zichzelf zijn aangewezen als “edele wilden” die echter van zodra ze een samenlevingsverband moeten opbouwen met onrechtvaardigheid worden geconfronteerd. In feite bedoelen ze daarmee dat elke maatschappij gedoemd is te mislukken omdat ongelijkheid tussen de mensen onvermijdelijk is.
Zelf vind ik van beide interpretaties wel elementen weer, maar tevens vind ik dat er nog veel meer inzit. Zoals gezegd dateert het werk van het begin van de jaren vijftig, het hoogtepunt van de koude oorlog met andere woorden. Voor mij is het dan ook een post-atomair boek. Het is een waarschuwing tegen de atomaire hetze die toen werd gevoerd en waarmee we nu opnieuw worden geconfronteerd. En in die zin moet je het einde van het boek, wanneer een kind uit de klauwen van de anderen worden gered door een marine-officier, interpreteren als een serieuze kritiek op de imitatie van de bestaande burgerlijke maatschappij. Men moet namelijk weten dat de marine-officier tot de verwilderde college-jongens zegt: “Ik had gedacht dat we jullie toch wel tot iets beters hadden opgevoed dan dit!” maar hij zegt dat net op een moment dat die “opvoeders” in een kernoorlog verwikkeld zitten.

Orwells werk “1984” dateert ook uit die periode. Een tijdperk waarin het doemdenken, de negatieve utopie overheerste. Ik denk dat zowel Golding als Orwell ervan overtuigd waren dat de maatschappijorganisaties die men in onze cultuur kende aan hun eind waren gekomen, dat men eigenlijk geen inventiviteit meer had. Bij Orwell was dat natuurlijk door zijn grote desillusie na de Spaanse burgeroorlog. Volgens Golding zou de mens toch moeten in staat zijn om zonder hypocrisie een betere maatschappij op te bouwen, maar het ontbrak hem aan modellen en dat leidt tot een soort desillusie net zoals bij Orwell. Vandaar dat zijn werk ook aansluiting vindt bij die bewegingen in onze huidige maatschappij die hun geloof hebben opgezegd in het soort mens waar men in de jaren vijftig en zestig naar heeft gestreefd. En indien men dan achter die keuze van Golding iets mag gaan zoeken, is het misschien toch wel dat feit dat hij een typisch symbool is van het verlangen naar vrede.

Het hoeft hoe dan ook niet te verbazen dat “The Lord of the Flies” niet onmiddellijk aansloeg bij het grote publiek, maar later werd het alsnog een bestseller, al zal de verplichte lectuur op de middelbare school daar ook wel voor iets tussen zitten. Anderzijds is het boek op sommige scholen in de Verenigde Staten en Canada verboden.

Het boek werd op z’n minst twee keer verfilmd, in 1963 door Peter Brook en in 1990 opnieuw door Harry Hook. Bij mijn opzoekingswerk op het internet heb ik vastgesteld dat er vrij recent ook een “all female” verfilming is geweest. Die zou ik wel eens graag zien!

Ronny De Schepper (op basis van Wikipedia)

Referentie
Jan Draad, Luk De Vos aan het lijntje, De Rode Vaan nr.45 van 1983