Anthony Burgess (1917-1993)

Het is ook al dertig jaar geleden dat de Engelse auteur, Anthony Burgess, best bekend van “A Clockwork Orange”, is overleden.

John Anthony Burgess Wilson werd geboren in Manchester (Engeland) op 25 februari 1917. Hij werkte als een onderwijsofficier in Brunei en Maleisië na de Tweede Wereldoorlog. In 1959 werd er een hersentumor bij hem geconstateerd met een levensverwachting van een amper paar maanden. Hij gaf het lesgeven op en werd een fulltime schrijver. Gelukkig voor hem (en voor ons) viel dat nog wel mee met die tumor, zodat hij nog gedurende een dertigtal jaren als schrijver actief zou zijn. In zijn carrière als schrijver publiceerde hij meer dan 50 boeken in verschillende genres, die alle van een grote eruditie getuigen. Ook in non-fictie schreef hij b.v. een James Joyce handboek met de titel “Here comes everybody”. “Nothing like the sun” houdt dan weer het midden tussen fictie en non-fictie, aangezien het een boek is over het liefdesleven van William Shakespeare, waarover eigenlijk niet zo heel veel geweten is. Ik weet ook niet of de scenaristen van “Shakespeare in love” zich hierop hebben geïnspireerd. Hij schreef ook een autobiografie: “Little Wilson and Big God”.
Zijn beroemdste (of beruchtste) boek was “A Clockwork Orange” (Heinemann, 1962); dit werd verfilmd door Stanley Kubrick in 1971. Het boek -dat zich te Londen in de nabije toekomst afspeelt – gaat in wezen over vrije wil en moraliteit. De jonge antiheld van het boek, Alex, wordt gevangen genomen na een leven vol geweld. Hij krijgt een soort hersenspoeling om zijn gewelddadigheid te stoppen: hij wordt kwetsbaar tegenover andere mensen, maar hij kan ook niet meer van muziek genieten (zijn enige andere plezier in zijn leven). De film werd in veel landen verboden (*) en blijft erg controversieel.
Mijn nota’s refereren aan de Penguin-uitgave van 1973:
p.96: biblical references (also p.138)
p.100: explanation of the title
p.122: F.Alexander = mad
p.124: correspondence between F.Alexander, Alex and Burgess
p.125: Alexander = revolutionary? (op p.126 zou men vermoeden van niet, maar op p.128 dan weer wel)
p.130: theme
p.136: vgl. met Jef Geeraerts, D.H.Lawrence en andere vitalisten
p.137: vgl. met “Brave new world” (Aldous Huxley)
p.139: tricky end

Burgess verkocht de filmrechten voor 500 dollar, in de hoop Mick Jagger in de hoofdrol terug te vinden. Later zou Malcolm McDowell de rol van Alex spelen, nadat de Stones de rechten voor een miljoen dollar hadden doorverkocht aan Warner Brothers. Je zou voor minder afstand nemen van een werk dat je ooit gekoesterd hebt; vooral omdat via de Kubrick-versie Anthony Burgess een hogepriester van het geweld werd voor de media. Dat dankt hij vooral aan die bijzonder aangrijpende verkrachtingsscène en aan de molestering van de oude zwerver; romanscènes die geïnspireerd waren door wat Burgess’ echtgenote moest verduren van enkele Amerikaanse militairen in 1945. Zodat de auteur tenslotte zijn boek, en de knappe film van Kubrick moest gaan verdedigen tegen platte aantijgingen als « verheerlijking van het geweld ». Dat geweld speelt weer, zo’n 15 romans later, een aanzienlijke rol in « Koninkrijk van het kwaad ».

De titel verwijst naar de benaming die de joden gaven aan het Romeinse rijk. Dit nieuwste boek van Anthony Burgess is historisch en sluit aan op zijn vroegere roman « Jezus, de man van Nazareth ». De roman is een uitbreiding van het scenario dat Burgess schreef voor een televisiefeuilleton, « Anno Domini », een prestigieuze Italiaans-Amerikaanse superproductie die 2.000 miljoen frank kostte en waarin 20.000 figuranten te zien zijn naast acteurs als James Mason, John Houseman, Anthony Andrews en Ava Gardner. De 12 uur durende film stuit her en der op verzet tot uitzending, zo o.m. bij de Nederlandse E.O., en ook bij de BRT blijkt een kopie in de lade te liggen. Enerzijds blijken katholieken enige moeite te hebben met het zo menselijk voorstellen van de eerste jaren van hun godsdienst; hoewel Burgess, zelf katholiek, zeer eerlijk blijft. Anderzijds is de gruwel van het Romeinse imperium dat langzaam instort, aanleiding tot weinig vrolijke scènes. Maar het zal wel vooral de hypocrisie zijn van de televisiemakers die een struikelblok betekent voor « Anno Domini ».
In het naschrift stelt de auteur dat zijn roman « The kingdom of the wicked », die deels geschreven is als voorbereiding op A.D., beschouwd kan worden als een uitbreiding van het feuilletonscenario, maar ook als een literair werk op zichzelf. Het boek is complexer, bevat meer elementen die rechtstreeks ontleend werden aan het voorafgaand grondig onderzoek van de geschiedenis. Zonder ook maar iets aan dramatische kracht in te boeten; de roman is ongemeen boeiend, dankzij de combinatie van algemene evolutie die verhaald wordt, en individuele psychologische benadering van de figuren die in hun diversiteit (van heilig tot meest verdorven) natuurlijk dankbare subjecten tot interpretatie zijn. Burgess heeft het systeem (scenario en literair werk) trouwens reeds meermaals uitgeprobeerd : « Man of Nazareth », roman, en « Moses », gedicht. Een speciale spanningsgraad wist de schrijver ook te bekomen door korte, flitsende scènes (ontleend aan de feuilletontechniek) waarin hij telkens van locatie, sfeer en personage verandert : meestal komt dat neer op een verspringen van het Romeinse hof naar Israël. Het drama zit vaak trouwens verscholen in de band tussen beide, een band die steeds nauwer wordt zodat het slot van het boek meer als een geheel wordt ervaren.
Burgess laat zijn boek schrijven door iemand die het van nabij meemaakte en die vanuit zijn tijd en omstandigheden (Helvetië onder de regering van Domitianus) benadert en commentarieert.
Ongemeen boeiend is de wijze waarop Burgess de taal hanteert om zowel de wreedheden van de onderscheiden keizers (die hij mee de indeling van zijn roman laat bepalen in vier boeken, nl. Tiberius, Caligula, Claudius, Nero), als wat hem boeit in de caritas-idee, te verduidelijken. Het tweeluik dat « Koninkrijk van het kwaad » is, behandelt de ondergang van het Romeins Imperium, met zijn morele en politieke aftakeling, zijn braspartijen en wreedheden. En dit tegenover de opkomst van het christendom, vooral via de figuur van Saul-Paulus, die van vervolger tot prediker werd. Burgess gebruikt deze tegenstelling ook in zijn taal, het medium wordt destructief én opbouwend gehanteerd. En naast de geschiedkundige elementen en de psychologische motivering, reikt de auteur ook een aantal filosofische elementen aan. Vooral vaag-christelijke ideeën, getoetst aan het dogmatische, over verdraagzaamheid, liefde, het « de andere wang aanbieden »-principe. Centraal blijft de Christusfiguur aanwezig in thematiek en motivering van de diverse personages, als de man die een letterlijke revolutie, ommekeer veroorzaakte. Burgess wordt ook gefascineerd door het rituele, het breken van het brood.
Naast al deze aspecten, is ook de speciale humor, het (zelf)relativerende van Burgess, waaruit hij de kracht puurt om zowel zeer betrokken als afstandelijk-objectief te zijn, zeker één der talloze pluspunten van deze roman die een verfrissende kijk biedt op een tumultueus tijdperk, en een verrassende visie op een gelijktijdig afbreken en opbouwen van machtsprincipes.
Naast het schrijven van boeken heeft hij ook boeken vertaald en een aantal symfonieën gecomponeerd. Hij sprak negen talen en zijn liefde voor taal komt ook naar boven in de tekst van “A Clockwork Orange”. Daarin spreken de tieners het zogenaamde Nadsat, een taal gebaseerd op Engels slang en het Russisch (vrienden zijn droogs, meisjes devotchkas en intellectuelen sofisto’s). Voor de film “Quest for Fire” (1981) bedacht hij dan weer een volledige prehistorische taal.
Hij overleed uiteindelijk aan longkanker in Londen op 22 november 1993.

Johan de Belie & Ronny De Schepper
(de biografische gegevens komen van “http://nl.wikipedia.org/wiki/Anthony_Burgess”)

Referenties
Johan de Belie, Koninkrijk van het kwaad: Martens VI in Pompei, De Rode Vaan nr.31 van 1986
Anthony Burgess : Koninkrijk van het kwaad. Elsevier, Brussel 1986 (432 blz., 670 fr).

(*) Ten onrechte veronderstelt men vaak dat de film ook in Engeland verboden was, maar het was de maker (Stanley Kubrick dus) die tot kort voor zijn dood alle vertoningen had verboden nadat hij op de bus geconfronteerd was met een jongerenbende die er net zo uitzag als de “droogs” van Alex. In plaats van een aanklacht tegen het geweld werd de film in bepaalde kringen dus ontvangen als een verheerlijking van geweld.