385 jaar geleden ging “Gijsbrecht van Aemstel” van Joost van den Vondel in première. Deze notities hierbij gaan terug op de lessen van Anton van Wilderode. Hij benaderde dit stuk op drie manieren: als klassiek drama, als Nederlands drama en als een persoonlijk drama.
Als een klassiek drama
Het onderwerp gaat terug op het tweede boek van de Aeneis van Vergilius. Zozeer zelfs dat het soms iets weg heeft van een vertaling. Hier zit het gevaar dat een dramaturg zich inspireert aan een epicus.
De situatie in Gijsbrecht en in de Aeneis is dezelfde, namelijk een grote stad die ten onder gaat, niet door wapengeweld, maar door een list (en dan nog op de meest vernederende manier, namelijk door brand), en waarbij de held (resp. Gijsbrecht en Aeneas) gedomineerd wordt door de godheid.
Ook de personages zijn identiek:
Troje met de Xanthus = Amsterdam met de Amstel;
Aeneas = Gijsbrecht;
Creusa = Badeloch;
Julus = twee dochtertjes en één zoontje;
Het houten paard = het schip ’t Seepaert;
Sinon = Vosmeer;
Priamos = Gozewijn;
de priester Panthus = de proost Willem;
Cassandra = Kristijn, de zus van Gijsbrecht die ook voorspellingen doet.
De opbouw is wel een typisch Renaissance-drama, maar dat is dan weer gebaseerd op het klassieke Romeinse drama.
De wet van de drie eenheden wordt door Vondel wel ruim geïnterpreteerd (vooral die van plaats).
Maar we hebben dus wel vijf bedrijven, waarvan vier worden uitgeleid door een reizang (lyrisch).
De dialogen zijn eerder grote monologen (episch), die zijn geschreven in alexandrijnen.
In volgend overzicht zijn enkel de passages in italic echt dramatisch:
EERSTE BEDRIJF: buiten de Haarlemmerpoort
scène 1: monoloog van Gijsbrecht (realia)
scène 2: dialoog tussen Gijsbrecht en Willibrord (geestelijk raadsman der legeraanvoerders)
scène 3: relaas van Vosmeer
scène 4: eerste reizang “Nu stelt het puick van soete kelen” (stemmingsinleiding; dominerende factor: geluk)
TWEEDE BEDRIJF: in het Karthuizerklooster
scène 1: dialoog tussen de vijanden
scène 2: discussie bij de kloosterpoort
scène 3: relaas van Vosmeer (verslag bij zijn vrienden over hetgeen hij heeft gepresteerd)
scène 4: tweede reizang “Wij edelingen blij van geest” (de voorbereiding op de geluksommekeer)
DERDE BEDRIJF: in Gijsbrechts huis
scène 1: relaas van Badeloch (droom)
scène 2: derde reizang “Oh kerstnacht, scooner dan de daghen” (de geluksommekeer)
VIERDE BEDRIJF: in het klooster; in Gijsbrechts huis
scène 1: dialoog Gozewijn met de Klaerisse
scène 2: relaas van Arent bij Badeloch
scène 3: vierde reizang “Waer werd oprechter trouw” (de geluksommekeer)
VIJFDE BEDRIJF: in Gijsbrechts huis
scène 1: relaas van Gijsbrecht en van de bode
scène 2: dood van Arent
scène 3: discussie tussen Gijsbrecht en zijn vijanden (Van Vooren)
scène 4: discussie tussen Badeloch en Gijsbrecht
deus ex machina: Rafaël (het geluksverlies, maar uitzicht op een nieuw geluk later)
Als Nederlands drama
Het hele drama verwijst naar de geschiedenis van Holland en meer concreet naar de geschiedenis van Amsterdam. Het is dan ook geschreven n.a.v. de inwijding van de nieuwe schouwburg in Amsterdam op 26 december 1637. Toch kon het stuk slechts in première gaan op 3 januari 1638 omdat er protest was van de gereformeerde Kerkeraad. Waarschijnlijk heeft hij daarom enkele veranderingen aangebracht.
Als persoonlijk drama
Er zijn een aantal uitdrukkingen die intrigeren omdat ze verwijzen naar het persoonlijke leven van Vondel. Zo is de rei “Waer werd oprechter trouw” geïnspireerd op de dood van zijn vrouw Maeyken de Wolff (net als hijzelf afkomstig van Keulen). De twijfel die Vondel nog had i.v.m. zijn overgang tot het katholicisme vindt ook zijn uitdrukking in bepaalde scènes van Gijsbrecht. De verbanning van Hugo de Groot vindt een echo in de verbanning door hogerhand van Gijsbrecht.
dagelijks iets degelijks 