Dostojevski mag zijn roman ‘De speler’ (1866) dan wel onder dwang en tijdsdruk geschreven hebben, dat betekent allerminst dat hij een minderwaardig werk afgeleverd heeft. De psychologie, het mechanisme van de verslaving aan het gokspel is hier grandioos uitgewerkt.
We zien dat evolueren bij twee personen die hun eerste stappen in de wereld van casino en roulette zetten en in een minimum van tijd aan de demon van de verslaving gebonden zijn. Het overkomt de ik-figuur, de verteller van het verhaal. En ook de grootmoeder, de oude dame op wiens dood het kleine gezelschap dat in een vakantieplaatsje goede sier maakt, ongeduldig wacht. Helaas blijkt zij niet zo heel erg stervend te zijn maar daagt zij in persoon op, om in het plaatselijk casino het grootste deel van haar fortuin op de roulette te verliezen… Fortuin waar zo op gerekend werd door haar erfgenaam, de generaal, zodat hij kan huwen met de jonge Blanche. Ook door zijn dochter die dan de vrijheid ziet wenken. Door voornoemde Blanche en haar moeder die in een rijk huwelijk de enige uitweg uit de armoede zien. Door een Fransman bij wie de generaal een grote schuld heeft uitstaan en die deze hoopt dan alsnog te recupereren. Tenslotte is er nog een Engelsman die bij dit alles geen baat heeft, de intriges monkellachend aan- en doorziet – misschien de enige integere persoon die Dostojevski in zijn roman binnensmokkelde.
De tekening van al deze karakters is zonder genade. Al zit de verteller middenin het gezelschap, door zijn positie als huisleraar van de jonge kinderen van de generaal kan hij toch afstand nemen, en de anderen observeren. Niet al te objectief evenwel gezien zijn verliefdheid op de dochter van de generaal… Een haarfijne ontleding van karakters die uitstijgt boven de typering – hoewel de auteur flinke prikken uitdeelt naar wat de volksaard van de Russen en de Fransen zou kunnen genoemd worden. De plot ontwikkelt zich vol spanning, de gebeurtenissen zijn verrassend, knipogen en dubbele bodems staan garant voor de humor. ‘De speler’ is een volwaardig literair werk, dat vooral dankzij psychologisch inzicht (karakters en het proces van de verslaving) naast secundaire elementen als plot en humor, een plaats opeist naast het meer bekende werk van Dostojevski.
Johan de Belie
dagelijks iets degelijks 