720 jaar geleden: de Guldensporenslag

De Guldensporenslag vond plaats op het Groeningheslagveld te Kortrijk op woensdag 11 juli 1302 tussen milities van het graafschap Vlaanderen (dit betrof het gebied rond het huidige Frans-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen, West-Vlaanderen en Zeeuws-Vlaanderen) en het leger van de koning van Frankrijk. De slag was in militair opzicht opmerkelijk, omdat piekeniers en boogschutters in staat bleken een ridderleger te weerstaan. Dit betekende echter niet het einde van deze ridderlegers, zoals onder meer bleek bij Kassel (1328) en Westrozebeke (1382).

In historiografisch opzicht is de slag van belang door de rol die deze vanaf de negentiende eeuw speelde in de Vlaamse bewustwording en de groei van de Vlaamse Beweging. Hierbij raakten de feodale, sociale en economische motieven op de achtergrond en kreeg het conflict een nationalistisch karakter. Een belangrijke bijdrage tot de collectieve bewustwording van deze gebeurtenis in Vlaanderen werd ook geleverd door Hendrik Consciences roman De Leeuw van Vlaanderen (1838), die een geromantiseerd beeld van deze strijd schetst. (Wikipedia)
Zelf schreef ik destijds op de middelbare school een bespreking van De Leeuw van Vlaanderen voor Anton van Wilderode. Mijn eigen boekbesprekingen waren destijds immers niet zo “gewaagd” als ik mij “retrospectief” herinner. In mijn interview met Hugo Claus heb ik al verteld dat van Wilderode ons Claus leerde lezen (“Suiker”) en dat ik mij naar aanleiding daarvan de fameuze bloemlezing “Acht toneelstukken” heb aangeschaft (en er bijna door een andere leraar voor werd gestraft) en ik herinner mij ook dat ik hem (van Wilderode dus) een aantal titels voorlegde om daaruit een keuze te maken en dat hierbij vooral Amerikaanse schrijvers zaten zoals Tennessee Williams, John Steinbeck en Thornton Wilder (waarvan van Wilderode zei dat het voor hem allemaal o.k. was), maar als ik dan effectieve boekbesprekingen terugvind, dan gaan die over “Bei uns in Deutschland” van Ernest Claes, de “Ciske de Rat”-trilogie van Piet Bakker of zowaar dus zelfs “De Leeuw van Vlaanderen” van Hendrik Conscience.
Die bespreking van “De Leeuw van Vlaanderen” begint met een samenvatting die als volgt gaat:
De Graaf van Vlaanderen, Gwijde, zijn zoon Robrecht, bijgenaamd de Leeuw van Vlaanderen, en vele andere vooraanstaande Vlaamse edellieden zijn door de Frans koning Philips de Schone op aanraden van zijn vrouw Johanna van Navarre gekerkerd. Daarom groeit er in vele Vlaamse steden verzet tegen de Franse overheersing. Zo zijn de kopstukken in Brugge Pieter De Coninck en Jan Breydel. Er zijn allerlei verwikkelingen, waarbij men vooral opmerkt dat Machteld, de dochter van Robrecht, en Adolf van Nieuwland, een trouw en dapper ridder, elkaar beminnen.
Tenslotte heeft de beslissende strijd plaats op de Groeningenkouter op 11 juli 1302, waar de Vlamingen, op het laatste nog gesteund door een tijdelijk vrijgelaten Robrecht, de Fransen een klinkende nederlaag toedienen.
En dan begint de eigenlijke bespreking:
Het boek “De Leeuw van Vlaanderen” doet mij denken aan de figuur van James Bond, het geesteskind van Ian Fleming. Alhoewel de vergelijking op het eerste gezicht ‘tamelijk’ vreemd voorkomt, meen ik dat wel iets voor te zeggen valt. Twee van de hoofdpersonen uit het boek immers, Pieter De Coninck en Jan Breydel, incarneren respectievelijk de geestelijke en de fysische superioriteit van de beruchte 007, terwijl het enthousiasme van Conscience de nodige onwaarschijnlijkheden uit de weg ruimt, die Fleming – als een praktische geest uit de twintigste eeuw – weet op te lossen met uitvindingen die nog moeten worden uitgevonden. U ziet het: de tijden veranderen, maar in feite blijven zij identiek, maar met een ander kleedje aan.
Nog nooit heb ik zoveel aantekeningen moeten maken bij een boek dan nu. Het begon al met de titel. Deze is niet zo eenvoudig als het wel schijnt. Mijn zevenjarige overtuiging is bij deze x-ste lezing de kop ingedrukt. Immers steeds heb ik de overtuiging gehad dat de benaming “De Leeuw van Vlaanderen” wilde uitdrukken: het Vlaamse volk dat met zijn klauwen naar de Franse overheersers sloeg, de strijdvaardigheid van ons volk dus. Nu ben ik echter van mening dat het enkel, of toch voornamelijk, op Robrecht van Bethune slaat. (“Ja,” schrijft AvW in de marge) Alhoewel hij zelden in het verhaal voorkomt is hij immers overal met zijn geest vertegenwoordigd.
Verder kan men alle mogelijke op- of aanmerkingen maken. Ik zal bijgevolg soms nogal eens van de hak op de tak springen. Meest in het oog springend en die Conscience ten goede komen zijn volgens mij: het feit dat hij zo prachtig, zo aanschouwelijk, zo “volks” beschrijft, dat hij niet enkel de eeuw waarin het verhaal zich afspeelt uitstekend weet te evoceren, maar dat hij zelfs de indruk geeft een eigentijds verhaal te schrijven. Ik denk hier bijvoorbeeld enkel maar aan de frequent voorkomende ridderstoeten, waarvan hij de kostbare versieringen uitvoerig beschrijft (cfr.”Heer Halewijn”).
Het werk is verder duidelijk “gekleurd”, maar zelfs indien men geen flamingant is, sleept het je daardoor mee in een onstuitbaar dynamisme. De “frisse” toneeltjes zijn legio. Ik heb het meest “genoten” van een klein detail, dat echter overduidelijk de militaristische inhoud illustreert, namelijk: Breydel gooit een Frans soldaat door het raam, deze wordt op goedendags opgevangen en daarna verder met knotsen verpletterd. Lust u nog wat gebakjes…?
Het gevecht tussen Breydel en Leroux wordt méér gebruikt om de gewelddadigheid te onderlijnen, maar dat vind ik toch maar klein bier tegenover deze “blijken van menslievendheid”.
Waarom meen ik dat dit Conscience ten goede komt? Omdat hij dit met zijn eigen kenmerkende stijl, overlopend van overdrijvingen, zo prachtig beschrijft. Niet omdat ik van dat soort baldadigheden houd.
Ten laatste dan: de zeer goede typering van de karakters van Jan Breydel en Pieter De Coninck. De eerste, open, reageert zoals zijn hart het hem op het moment zelf ingeeft; de tweede, meer gesloten, overweegt al zijn daden en weet zich te beheersen.
De keerzijde van de medaille is onder meer het procédé dat hij tot in den treure aanwendt, namelijk eerst een beschrijving geven van de plaats waar de actie zich gaat afspelen, zodat de intrige totaal doorzichtig wordt.
Verder dan nog dikwijls te sentimenteel. Denken we maar aan Robrecht en Machteld te Nieuwenhove, een keurig staaltje van de stoere ridders die om de haverklap wenen.
Minder belangrijke zaken die mij opvielen waren bijvoorbeeld dat de liefde tussen Machteld en Adolf zeker in de aanvang niet zo “ideaal” was als Conscience het ons wil voorstellen (Machteld bemint Adolf vooral omdat hij zijn leven in de weegschaal werpt voor haar vader); dat de persoon van de oude Gwijde op een nogal dubbelzinnige manier wordt behandeld en dat hij een zeer levendige, Homerische beschrijving geeft van de eigenlijke slag (typisch: “De pijlen verduisterden de zon”).
Wat de onpartijdigheid betreft: ondanks het feit dat het boek onvermijdelijk sterk flamingantisch is, weet Conscience toch soms te tegenstanders te waarderen. Zo viel mij onder meer op: het plan der Fransen is ontdekt, maar zij zien er toch niet van af “want het waren ridders en moedige mannen”.
Johanna van Navarre daarentegen kan werkelijk niets goed doen. Ook schijnen volgens de auteur enkel de Fransen te moorden uit lust, maar dan vraag ik mij af hoe hij het gedrag der beenhouwers van Breydel verklaart.
Om te sluiten heb ik een bepaalde uitspraak van de “wijze” Pieter De Coninck genoteerd. Hij stelt eerst een verstandige vraag: “Wie geeft soldaten de macht om te doden?” Maar dan geeft hij zichzelf een antwoord dat al mijn illusies in duigen slaat: “De koning.” Ik houd met deze uitspraak op, omdat men ze kan vergelijken met mijn mening over dit werk: het doet vele illusies groeien, maar – dikwijls door een kleinigheid – worden deze vaak de kop ingedrukt, zodat ik mij niet goed durf uitspreken over mijn persoonlijke quotering.
(De “quotering” van AvW was 9/10.)

Ronny De Schepper