De “willekeurige woordgenerator” die ik gebruik om te bepalen welke auteur ik ga lezen haalde er anderhalf jaar geleden het woord “zagen” uit. En dat was heel terecht want dat doe ik nu al een hele tijd omdat ik altijd tegenslag heb met de lectuur die ik op die manier in handen krijgen. Tegelijk wist ik dat het ook nu weer prijs zou zijn, want op “zagen” volgt uiteraard de Russische schrijver Jevgeni Zamjatin (foto Boris Kustodiev via Wikipedia) en dan wel met zijn dystopie “We”. Zamjatin is vandaag 85 jaar geleden overleden.
Ik heb mij dit boek in 1978 aangeschaft omdat het historisch erg belangrijk is geweest. Het verscheen immers elf jaar vóór “Brave new world” van Aldous Huxley, in 1920. In 1924 wordt het boek in Engeland uitgegeven. Voor zover bekend heeft Orwell nooit toegegeven dat hij Zamjatin imiteerde of in ieder geval als inspiratie gebruikte. Hij besprak het boek wel (“Review of We by E.I.Zamyatin”) in Tribune, 4 januari 1946. Twee jaar later begon hij aan “1984”, waarin – net zoals bij Zamjatin – ongenadig wordt ingehakt op de verwording van een maatschappelijk model. (Chris Schraepen noemt zowel “Brave new world” als “1984” gewoonweg plagiaat van “We”.)
Men noemt dit nu een dystopie, een negatieve utopie dus. Ik geloof zelfs dat dit woord nog niet bestond in 1978! (Bij Schraepen komt het alleszins nog niet voor.) Maar sindsdien heb ik zo’n hekel gekregen aan al die onheilsprofeten! “De mensen hebben geen naam meer maar een nummer”. Ik kan me best voorstellen dat het honderd jaar geleden zeer origineel was, maar na al die flut SF-filmpjes die ik ondertussen heb moeten ondergaan rond dit thema, nee bedankt. Dus heb ik maar besloten het boek aan Johan de Belie door te geven. Dat is ongetwijfeld de geknipte recensent hiervoor.
Pikant is natuurlijk dat Zamyatin van een totaal ander maatschappijmodel vertrok, namelijk het Rusland van na de revolutie. Amper drie jaar later was deze schrijver tot het inzicht gekomen dat het leninisme de kiemen van het stalinisme in zich droeg. Hoe pijnlijk deze vaststelling ook mag zijn, bepaalde marxistische filosofen zijn naderhand eveneens tot dit inzicht gekomen. Trouwens, Zamyatin heeft later aan den lijve mogen ondervinden hoezeer zijn toekomstvisie de realiteit benaderde: onder Stalin stierf hij in ballingschap in Parijs. (Ronny De Schepper)
Zamjatin werd geboren in tsaristisch Rusland in 1884 in het plaatsje Lebedjan, ongeveer 200 kilometer ten zuiden van Moskou. Aanvankelijk was hij bolsjewiek en werd in 1905 al eens gearresteerd door de tsaristische politie. In 1911 publiceerde Zamjatin met “Over het leven in de provincie” zijn eerste literaire werk, in 1913 maakte hij naam met “De draak”. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werkte hij geruime tijd in Engeland als scheepsbouwkundig ingenieur, hetgeen het verhaal “De eilandbewoners” (1917) opleverde, een satire op de hypocrisie en het puritanisme van de Engelsen, maar belangrijker nog is dat hij Herbert George Wells vertaalde en er ook artikels over schreef.
Na de Russische Revolutie van 1917 werd Zamjatin een leidende figuur in de Russische literaire wereld: hij gaf literaire tijdschriften uit, zetten literaire cursussen op en was leermeester van de non-conformistische Serapionbroeders. Zamjatin kreeg het al snel aan de stok met de dogmatische en bureaucratische bolsjevistische machthebbers en nam het op voor de ‘ketters’. “Echte literatuur kan slechts worden voortgebracht door gekken, kluizenaars, ketters, dromers, rebellen en sceptici, maar niet door nauwgezette en vlijtige ambtenaren” is één van zijn bekendste citaten. In “De vuren van de heilige Domenicus” (1923) legt hij een overduidelijke analogie met de inquisitie.
Het gevolg van Zamjatins onafhankelijke houding was dat hij ‘de duivel van de Sovjetliteratuur’ werd. Vanaf de publicatie van zijn reeds begin jaren twintig geschreven toekomstroman “Wij” in 1929 waren de verhoudingen helemaal verstoord. Zamjatin trad zelf terug uit de schrijversbond en schreef in juni 1931 zijn beroemde “Brief aan Stalin”, die de geschiedenis van de Russische literatuur is ingegaan als een document van een grote, moedige persoonlijkheid: “Ik heb de gewoonte niet te zeggen wat op enig moment dienstig lijkt, maar wat mij op dat moment de waarheid lijkt”, legde hij uit. Zamjatin vroeg om toestemming naar het Westen te emigreren, en op voorspraak van Gorki werd hem dat, tot zijn eigen verbazing, verleend.
Zamjatin overleed in 1937, berooid en door heimwee verteerd, op 53-jarige leeftijd in Parijs. (Wikipedia)
Referentie
Chris Schraepen, Yevgeny Zamyatin, Spectator 9 december 1978
dagelijks iets degelijks 