Vijftig jaar geleden: première van “A Clockwork Orange”

Het zal morgen al vijftig jaar geleden zijn dat “A Clockwork Orange”, de film van Stanley Kubrick naar het boek van Anthony Burgess in première is gegaan. Over deze film heb ik destijds een artikeltje geschreven in het tijdschrift van jeugdclub ’t Broebelke (december 1972-januari 1973) n.a.v. het feit dat de zogenaamde “socioculturele werkgroep” van jeugdclub Broebelke naar “A clockwork orange” wou gaan kijken in Sint-Niklaas (cinema Select). Het zou wel kunnen dat ik die dag zelf niet ben meegeweest, omdat ik de film reeds in Gent had gezien. Anderzijds heb ik de film verscheidene malen gezien (een drietal keren veronderstel ik), zodat één van die keren toch die uitstap naar de Select kan zijn geweest…

Alhoewel British Palace (op dat moment nog de enige cinema in Temse, RDS) de jongste tijd kwalitatief betere films vertoont, namelijk “Modern times” (Chaplin), “Rolande met de bles” (Verhavert) of “Cleopatra” (Mankiewicz) – we hopen, na al onze negatieve kritiek, dat deze “reclame” een stimulans zal zijn om nog meer dergelijke films te projecteren -, toch is hét filmevenement van het Waasland op dit ogenblik (7/12/1972) Stanley Kubrick’s “A Clockwork Orange” in de Select (Parklaan, Sint-Niklaas).
Enkele mensen van de socioculturele werkgroep (wie weet hiervoor een betere, minder snobistische naam, zeg? oplossingen bij de redactie!) zijn gezamenlijk deze film gaan bezichtigen (zij hopen dit nog meer – en mét meer – te doen…) en vonden het een prachtige film, die vooral een interessant discussie-onderwerp is. De nu volgende tekst is dan ook uitsluitend als basis voor discussie bedoeld en heeft geen hogere pretenties. Wie nog meer over deze film wil weten kan o.m. terecht in Knack van 26 april 1972 (2de jg., nr.17) en KK-Info, oktober 1972.
Vooraf zouden we toch eens een lans willen breken voor wat meer democratische bioscoopprijzen. Tenslotte komen we toch voor de film en niet voor de (al dan niet) mooie zetels!
Stanley Kubrick (geboren in de VS in 1929 en sedert een tiental jaren werkzaam in Engeland) is wellicht één der merkwaardigste regisseurs sedert de Tweede Wereldoorlog. Op zijn palmares staan o.a. “Paths of Glory” (nu nog steeds verboden in Frankrijk wegens zijn antimilitaristische strekking), “Lolita” (gebaseerd op een roman van Wladimir Nabokov die zo belangrijk is dat het een nieuw begrip is geworden in de psychologie, namelijk het Lolita-complex, d.i. de liefde van volwassen mannen voor meisjes van rond de 14 jaar) en “Spartacus” (een historische reconstructie met wel een maatschappijkritische ondertoon). En tenslotte is er zijn SF-trilogie: “Dr.Strangelove”, “2001 – A Space Odyssey” en “A Clockwork Orange”. Sterk vereenvoudigd: Strangelove = fysische vernietiging, 2001 = kosmische vernietiging, Clockwork = mentale vernietiging. Science-fiction is voor Kubrick immers meer “science” (wetenschap) dan “fiction” (fantasie)! Hij voorspelt als het ware wat ons binnenkort te wachten staat, namelijk de amorele chaos, met als voornaamste exponenten geweld en seks-ontdaan-van-liefde.
Het scenario van “Clockwork Orange” (de titel is een Cockney-uitdrukking voor een straathoer) is gebaseerd op het boek van Anthony Burgess (een “must” voor onze bibliotheek!!!). De schrijver verschijnt trouwens in de film (enfin, een acteur die Burgess spéélt) als… de schrijver, wiens vrouw wordt verkracht (Burgess’ vrouw was eens op het nippertje aan een verkrachting ontsnapt).
Een tweede peiler van de film is het enorme talent van Malcolm McDowell als Alex, die je vast en zeker als je kunt ook eens in “If…” van Lindsay Anderson moet gaan bewonderen. “Evenals Richard III bij Shakespeare is Alex afstotelijk door wat hij doet maar op een perverse manier aantrekkelijk omwille van zijn briljante humor, energie en duivelse fantasie.” (Knack). Samen met z’n vrienden spreekt hij Nadsat, een jargon, dat een mengsel is van Engels en Russisch (een pluimpje voor de Nederlandse ondertitels!).
Tenslotte nog iets over de prachtige muziek. Beethovens negende symfonie wordt als leidmotief gebruikt (Kubrick maakt bij voorkeur gebruik van klassieke muziek, vgl. “2001 – A Space Odyssey”), maar even opmerkelijk is het contrasteren van het zorgeloze “Singing in the rain” met de situaties waarin het gezongen wordt. Dit is nu zelfs een “schlager” geworden op betogingen e.d.! Kortom, een grandioze film.

Ronny De Schepper

P.S. Wat ik toen nog niet kon weten, was dat “A Clockwork Orange” toch wel een unieke positie bekleedt in de filmgeschiedenis, aangezien deze film op vraag van de cineast zelf na verloop van tijd werd verboden. Kort na de première werd immers een zwerver mishandeld, zoals ook in de film gebeurt. Enkele weken later vond er een verkrachting plaats die ook bepaalde overeenkomsten vertoonde met A Clockwork Orange. De daders gaven overigens toe geïnspireerd te zijn door de film. Uiteindelijk besloot Kubrick in 1972 de distributie van de film in het Verenigd Koninkrijk tegen te houden tot na zijn dood. Bij de re-release in 2000, een jaar na zijn dood in 1999, had de film inmiddels een cultstatus. In de Verenigde Staten bleef de film wel toegelaten, zij het in zwaar gecensureerde vorm. In Nederland en België ging de film wel in zijn volledige vorm in première. Ook schrijver Anthony Burgess was ontevreden. Het boek werd geïnspireerd door een gebeurtenis uit 1944, toen Burgess’ zwangere vrouw Lynn in een straat in Londen werd beroofd en mishandeld door vier Amerikaanse soldaten. Als gevolg daarvan kreeg zij een miskraam en chronische gynaecologische problemen. Volgens hem lag in de film de nadruk te veel op seks en geweld, en niet op psychologie. Hij distantieerde zich van de film en maakte in 1976 een toneelstuk waarmee hij zijn eigen versie van het verhaal aan het publiek liet zien. Er bestaat overigens een 21e hoofdstuk dat uit de originele publicatie werd weggelaten. Burgess zegt dat de originele Amerikaanse uitgever zijn laatste hoofdstuk liet vallen in een poging het boek indrukwekkender te maken. Het voorgenomen werk was verdeeld in drie delen van 7 hoofdstukken elk, totaal 21, het aantal dat overeenkomt met de symbolische leeftijd waarop een kind zijn volwassenheid bereikt. Er is controverse over de vraag of het 21e hoofdstuk het boek beter maakt of juist slechter. In het 21e hoofdstuk, dat zich een paar jaar na het twintigste afspeelt, is te lezen hoe Alex zich realiseert dat zijn heftige levensfase over is, maar dat het onvermijdelijk was. Enkele oude personages zijn nieuwe vrienden van Alex geworden. Hij denkt eraan een gezinnetje te stichten, maar aan de andere kant is hij bang dat zijn kinderen net zulk gedrag zullen vertonen als hij zelf gedaan had. De filmversie, geregisseerd door Stanley Kubrick, is gebaseerd op de vroege Amerikaanse versie van het boek, en eindigt bijgevolg vóór de gebeurtenissen van het 21e hoofdstuk. Kubrick vertelde dat hij zojuist het scenario af had toen hij over het laatste hoofdstuk hoorde en beweerde nooit overwogen te hebben het alsnog toe te voegen. En, oh ja, rumour has it dat Mick Jagger de filmrechten wou aankopen om zelf uiteraard de hoofdrol te kunnen vertolken. De andere Stones zouden dan zijn gabbers zijn. Maar dààr zou het dan fout gelopen zijn. En tot slot: ik leg in de tekst voor ’t Broebelke wel uit wat “a clockwork orange” betekent, maar daarmee is natuurlijk nog altijd niet uitgelegd waarom dit de titel van het boek (en dus ook van de film) is geworden. Een verklaring daarvoor heb ik tot hiertoe niet gevonden. Het boek werd in het Nederlands vertaald als “Boze Jongens”, dus daar schieten we ook niet echt mee op. Volgens ene Stijn De Meyere zou de volledige titel zijn: “as queer as a clockwork orange”. Queer in de betekenis van vreemd, niet homo. “Hiermee zouden ze doelen op iets dat er schijnbaar natuurlijk uitziet, maar vreemd werkt binnenin,” schrijft Stijn. “Als je dit dan even vrij gaat interpreteren komt het neer op een organisme dat er langs buiten heerlijk sappig en kleurrijk uitziet, maar binninen in bestuurd kan worden door God of de Duivel. Doorgetrokken naar de film gaat het dus om een jonge man dat geprogrammeerd is en op een mechanisch wijze kan bestuurd worden door de almachtige staat. Als ik dan even de pastoor uit de film mag citeren: If a man cannot choose, he ceases to be a man, maar een mechanisch organisme een robot. Burgess wou oorspronkelijk de titel A Clockwork Orang, waarbij orang verwijst naar een orang-utang of orang oetang. De link met de jonge man zou dan wel duidelijker te leggen zijn alsook de link met zijn gewelddadig gedrag. Maar het ziet er nog vreemder uit dan wat het geworden is.”