Honderd jaar geleden ging het Pianoconcert in F van George Gershwin in première in Carnegie Hall. Hij schreef het werk op verzoek van Walter Damrosch, dirigent van het Boston Symphony Orchestra.
De opdracht aan Gershwin om een pianoconcert te schrijven kwam niet rechtstreeks van Walter Damrosch (1862-1950). Diens dochter Alice opperde het idee een keer aan haar vader. Ze had Gershwin verscheidene keren thuis ontmoet en horen spelen. In tegenstelling tot Paul Whiteman had Damrosch niks met jazz. Hij zag Gershwin als de opvolger van de Amerikaanse componist John Alden Carpenter wiens symfonische werk Skyscrapers uit 1924 hij beschouwde als het beste symfonische werk van een Amerikaans componist tot dan toe.
Gershwin accepteerde het aanbod, maar alleen om te bewijzen dat de Rhapsody in Blue niet een toevalstreffer was en hij meer in zijn mars had. “De Rhapsody, zoals de titel al zegt, is een blues impressie. Het pianoconcert is een onafhankelijk stuk muziek dat in elk programma past,” aldus Gershwin.
In totaal nam, volgens Gershwin zelf, het componeren drie maanden in beslag en het orkestreren een maand. De titel, aanvankelijk ‘New York Concerto’, werd Concerto in F. Gershwin speelde, op eigen kosten ergens in november, een try-out in het Globe Theatre met een gehuurd orkest van 55 musici onder leiding van zijn vriend William Daly en paste enkele veranderingen toe in de partituur, mede op advies van Damrosch en Ernest Hutcheson.
De première was op 3 december 1925 in Carnegie Hall. Het pianoconcert stond als laatste gepland op een lang programma waar o.a. Symfonie nr.5 van Glazoenov op stond. Gershwin, die zelf de pianopartituur speelde (foto), kreeg een groter applaus vooraf dan nadat hij gespeeld had. Componist en pianist Morton Gould zei nochtans over de première: “Het publiek reageerde overweldigend. Overal om me heen stonden mensen versteld van de originaliteit en kracht van het werk”. De critici – muziekrecensenten – waren verdeeld: de een vond het fantastisch, vernieuwend, typisch Amerikaans, de ander vond het broddelwerk en een stuk minder dan de Rhapsody.
Gershwin zelf heeft het stuk voor de rest van zijn leven vaak gespeeld, met groot succes en met alle grote orkesten en dirigenten in de VS. De Europese première was op 29 mei 1928 met Dimitri Tiomkin als solist en het Vladimir Golschmann Orkest. Gershwin was aanwezig bij die première samen met zijn broer Ira, tevens zijn tekstschrijver voor gezongen composities zoals Porgy and Bess.
De eerste ‘jazz’ versie – een erg ingekorte versie – was van, hoe kan het ook anders, Paul Whiteman met zijn orkest in de herfst van 1928 in een arrangement van Ferde Grofé met Roy Bargy als solist en òf Bix Beiderbecke òf Charles Margulis als solo trompettist in deel twee, wie van de twee de trompetpartij speelde is niet precies te achterhalen. Gershwin was niet zo enthousiast over Grofé’s arrangement, er zat volgens hem te veel Milhaud en Copland in.
Tegenwoordig heeft het Concerto in F, net als de Rhapsody in Blue, een vaste plaats veroverd op het repertoire van zowel pianisten als orkesten. Er zijn talloze uitvoeringen van het werk op cd uitgebracht. Het concert is een bonte verzameling van stemmingen, gevoelens en sfeer die op een heel kundige manier samen zijn gevoegd in drie delen. Het werk is een knap geconstrueerde synthese van klassieke elementen (o.a. de structuur) en jazz-elementen (o.a. het Charlestonritme in deel 1) die volkomen natuurlijk verloopt. Niets is geforceerd. Het werk zit vol met orkestrale vondsten zoals bijvoorbeeld het duet tussen piano en altviool in deel 1 waarbij de altviool gedubbeld wordt door een Engelse hoorn, veel contrasterende thema’s en uitstekend uitgewerkte invallen. Het tweede deel heeft een melancholisch blues thema opgebouwd in een klassieke rondovorm, waarbij het hoofdthema geïntroduceerd wordt door de gedempte trompet. Het derde deel is een soort van toccata-achtige finale waarbij thema’s uit de eerste twee delen getransformeerd terug komen. Gershwin beschreef het derde deel als een orgie van ritmes en thema’s.
Ronny De Schepper (op basis van Wikipedia)
dagelijks iets degelijks 