55 jaar geleden: “Atom heart mother”

Atom Heart Mother is een studioalbum uit 1970 van de Britse progressieve rockband Pink Floyd. Het album werd geproduceerd door Norman Smith en als technicus was Alan Parsons verantwoordelijk. De groep werkte voor dit album nauw samen met de Schotse componist Ron Geesin. Het titelnummer “Atom Heart Mother” werd opgenomen in EMI‘s Abbey Road Studios te Londen.

Het album werd vernoemd naar het titelnummer, dat eigenlijk “The Amazing Pudding” zou heten. Een krantenartikel onder de titel Nuclear drive for woman’s heart inspireerde echter de bandleden tot de nieuwe titel. Roger Waters bladerde door een krant en vond er een artikel over een vrouw die een pacemaker met een atoombatterij had gekregen. De kop boven dat artikel luidde “Atom Heart Mother”. Dat klonk tegelijk modern, technisch en raadselachtig – precies wat Pink Floyd zocht. Ze namen de woorden dus letterlijk over als titel van het lange muziekstuk én van de hele elpee.

De titel combineert een aantal paradoxen die goed bij Pink Floyd passen:

“Atom” verwijst naar de koude, technologische, bijna onmenselijke wereld van de kernenergie en de wetenschap.
“Heart” staat voor het menselijke, warme, emotionele.
“Mother” voegt daar een intiem en oersymbool aan toe, dat zowel koestering als overweldiging kan betekenen.

Dat contrast tussen technologie en menselijkheid, afstand en geborgenheid, maakt de titel intrigerend – ook al kwam hij toevallig tot stand.

De albumhoes toont een koe in een weiland, zonder enige tekst of andere aanwijzingen. Omdat Pink Floyd vrijelijk wilde experimenteren met allerlei soorten muziek, zonder geassocieerd te worden met een specifieke stijl of imago zochten ze een neutraal hoesontwerp. Storm Thorgerson van Hipgnosis, geïnspireerd door Andy Warhols koeienbehang, zei later dat hij eenvoudig een stukje het platteland inreed, en het eerste ding fotografeerde dat hij zag. De naam van de koe is Lulubelle III. De bedoeling was tweeledig:

Anti-hoes: geen zweverige collages of technologische beelden die je bij een titel als Atom Heart Mother zou verwachten, maar juist iets totaal alledaags. Daarmee zette Pink Floyd zich af tegen de conventies van de rockwereld.
Surrealistisch effect: door een banale koe pontificaal op de hoes te zetten, krijgt het beeld net een vervreemdend en komisch effect. Je gaat je automatisch afvragen: “Wat heeft dit met die titel te maken?” – en dát is precies de grap.

Er is dus géén directe link tussen de koe en de titel. Integendeel: de koe relativeert de grote, dreigende klank van een titel als Atom Heart Mother. De hoes en de titel werken samen door elkaar juist tegen te spreken – een typisch staaltje ironie en absurdistische humor van Pink Floyd en Hipgnosis.

Hoewel het album in het Verenigd Koninkrijk een nummer 1-positie behaalde, kwam er vanuit de pers nogal veel kritiek.

Publiek

Veel fans vonden de hoes verfrissend: eindelijk eens geen psychedelische kleurenexplosies of gezichten van de bandleden, maar een simpele koe. Sommigen zagen er een soort “anti-rock’n-roll statement” in.
Anderen waren teleurgesteld of in de war: ze verwachtten een sciencefictionachtige hoes die bij de titel paste, en kregen een koe die hen quasi spottend aankeek.
Het album zelf verkocht verrassend goed, deels omdat de hoes zó vreemd en herkenbaar was dat hij meteen opviel in de platenrekken.

Critici

Britse critici vonden de hoes gedurfd en origineel, en prezen de band omdat ze zich niets aantrokken van de commerciële logica.
In de VS waren de reacties koeler: de koe werd soms als “onzinnig” of “onzorgvuldig” afgedaan.
De muziek kreeg aanvankelijk gemengde recensies: de lange titeltrack met orkest en koor werd door sommigen briljant gevonden, door anderen pretentieus.

Achteraf

De combinatie van een zware titel (Atom Heart Mother) en een banaal beeld (een koe) werd gezien als een soort typisch Floydiaanse paradox: verheven en aards tegelijk.

De koe groeide uit tot een icoon. Ze past in de lijn van Pink Floyds speelse en ironische omgang met beeld en titel (denk ook aan de prismabalk van The Dark Side of the Moon of de varkensballon van Animals).

David Gilmour en Roger Waters gaven later zelf ook kritiek op hun werk. Roger Waters noemde de plaat later “rubbish” (rommel). Hij vond dat het een experiment was dat mislukt was: te veel bombast, te veel samenwerking met een orkest en koor waar de groep zelf weinig grip op had.

David Gilmour zei iets gelijkaardigs: “We were just scratching our heads and saying: what are we doing?” Voor hem voelde het alsof ze het overzicht kwijt waren, en het project meer door externe ideeën (de componist Ron Geesin, die de orkestratie deed) werd gestuurd dan door de band zelf.

Wie was Ron Geesin?

Een avant-garde componist en muzikant, bevriend met Roger Waters.
Hij stond bekend om zijn experimentele werk met tape-collages, vreemde geluiden en onconventionele instrumentatie.
Hij werkte eerder samen met Waters aan de soundtrack Music from The Body (1970), een curiosum waarin ook hartkloppen en lichaamsgeluiden verwerkt zaten.

Zijn rol bij Atom Heart Mother

Pink Floyd had een ruwe jamsessie van ongeveer 20 minuten: losse riffs, thema’s, maar geen coherente structuur.
Ze vroegen Geesin om er “iets groots” van te maken. Hij schreef de orkestrale en koorpartijen, die het stuk zijn symfonische karakter gaven.
Het resultaat werd een hybride: Floyd’s rockbasis + Geesins orkestrale lagen.

Moeilijkheden

De samenwerking liep niet altijd soepel. Het opnemen van het orkest was chaotisch, deels omdat de muzikanten niet vertrouwd waren met de vrije, onorthodoxe stijl van Geesin.
Waters en Gilmour voelden zich later wat “buitenspel” gezet, alsof de muziek hun handen uitgleed.

Achteraf gezien

Voor Geesin was het een kans om zijn experimentele ideeën aan een groot publiek te tonen. Hij bleef trots op zijn bijdrage.
Voor Pink Floyd werd het eerder een leermoment: ze ontdekten dat externe componisten niet per se hun artistieke visie versterkten, en dat ze voortaan zelf de regie moesten nemen.

In die zin kan je zeggen dat Ron Geesin de motor was die van een losse jam een symfonisch monster maakte – en tegelijk de reden waarom Floyd later zwoer nooit meer een buitenstaander zoveel macht te geven.

Live-uitvoeringen van Atom Heart Mother zijn bijna net zo legendarisch als de elpee zelf, maar ze waren een logistieke nachtmerrie.

Met orkest en koor

In het begin probeerden Pink Floyd het stuk volledig uit te voeren met een orkest en koor, precies zoals op de plaat.
Dat leidde tot grote problemen:
- De band en het orkest waren niet altijd goed op elkaar ingespeeld.
- Soms raakten muzikanten in de war door de complexe ritmes en overgangen.
- Het opbouwen en afbreken van het orkest vergde veel tijd en geld.
Toch was het indrukwekkend: het publiek kreeg een live symfonisch rockexperiment, ongeëvenaard in die tijd.

Zonder orkest (Floyd alleen)

Later voerden ze het stuk vaak zonder extra muzikanten uit.
David Gilmour en Rick Wright voegden synthesizers en orgelpartijen toe om de orkestlagen te imiteren.
Het nummer werd vaak ingekort, sommige delen van Geesins arrangement vielen weg.
Hoewel het minder symfonisch klonk, behield het zijn epische, hypnotiserende karakter.

Algemeen

Het nummer was moeilijk reproduceerbaar, waardoor het uiteindelijk niet vaak live gespeeld werd na 1972.
Voor het publiek was het een unieke ervaring: een rockband die een hele symfonie probeerde te beheersen, met een titel en hoes die even absurd als iconisch waren.

Toch een keerpunt

Ondanks hun kritiek was het album wel belangrijk: het was hun eerste nummer 1 in de Britse hitlijsten. Daarmee bewezen ze dat ze ook zonder Syd Barrett succes konden hebben.
De samenwerking met orkest en koor gaf hen ervaring met grootschalige composities en met het denken in concepten – iets wat later cruciaal werd voor Dark Side, Wish You Were Here en The Wall.

De hoes versus hun latere visie

Opmerkelijk: de bandleden hadden nauwelijks inspraak in de koeienhoes, maar vonden hem wél geestig en passend bij hun ironische imago. Waters en Gilmour bleven de muziek afkraken, maar over de hoes hoorde je hen zelden negatief.

Kortom: Atom Heart Mother was voor Pink Floyd zelf vooral een “jeugdzonde” die ze liever vergaten, maar voor het publiek en de popgeschiedenis blijft het een symbool van hun overgangsfase: van psychedelische undergroundgroep naar de ambitieuze conceptrockers die de wereld gingen veroveren. Het album raakte deels vergeten door het succes van The Dark Side of the Moon (1973), dat de aandacht volledig naar een nieuwe, meer coherente en commerciële richting trok.

Ikzelf blijf het een fantastische elpee vinden. Het is wel de enige elpee in het oeuvre van Pink Floyd die men als symfonische rock kan beschouwen. Het vocale gedeelte in deze compositie is m.i. ongetwijfeld geïnspireerd op de Psalmensymfonie (1930) van Igor Stravinsky. Ik legde dit voor aan chatgpt en dit was het antwoord:

Dat is een heel interessante observatie, en er zit zeker een logische muzikale connectie in die je aanwijst.

De vocale secties in Atom Heart Mother – vooral het koorgedeelte dat grotendeels bestaat uit lange, open klanken en harmonische clusters – vertonen overeenkomsten met Stravinsky’s Symphony of Psalms (1930):

Koorgebruik
- Stravinsky gebruikt in zijn psalmensymfonie het koor als instrumentaal klankkleurmiddel, niet primair om tekst over te brengen.
- In Atom Heart Mother doet het koor iets soortgelijks: de woorden zijn grotendeels onbelangrijk; de stemmen worden ingezet voor harmonische en ritmische textuur, wat erg experimenteel is in rockmuziek.
Modale en open harmonieën
- Zowel Stravinsky als Geesin (die het vocale deel voor Pink Floyd arrangeerde) werken met modale melodieën, dissonante clusters en ongebruikelijke stemcombinaties. Dat geeft een “archaïsch” en tegelijk modern gevoel.
Functionele parallellen
- In beide werken ondersteunt het koor eerder de atmosfeer en dramatiek dan een melodisch of narratief doel.
- De langzame, bijna plechtige opbouw van klanken creëert een rituele, transcendente ervaring – iets wat je normaal niet associeert met rock, maar hier wel gebeurt.

Dus je vermoeden is juist: het vocale gedeelte in Atom Heart Mother lijkt inderdaad geïnspireerd door composities zoals Stravinsky’s Symphony of Psalms. Of het een directe inspiratie was, is moeilijk met zekerheid te zeggen (Geesin sprak zelf nooit expliciet over Stravinsky), maar de musicologische gelijkenissen zijn opvallend. Als je wilt, kan ik een kort vergelijkend voorbeeld geven van hoe de harmonie in beide stukken werkt, zodat je de gelijkenis concreter ziet. Wil je dat?

Je zei:

Nee, maar misschien kunnen we nog eens een cartoon maken? Wat vind je van de leden van Pink Floyd die proberen die koe uit de wei te trekken?

ChatGPT zei:

Haha, dat is een prachtig idee! 😄 Ik zie het al helemaal voor me:

Roger Waters trekt aan het touw met een ernstig, bijna militair gezicht, alsof hij een episch thema van een conceptalbum redt.
David Gilmour probeert de koe met zachte overtuiging te laten meelopen, een beetje guitig, alsof hij met de gitaarakkoorden de koe muzikaal “overhaalt”.
Nick Mason zit achterop een kleine tractor, klaar om de koe letterlijk vooruit te duwen, terwijl hij drumstokken vasthoudt “voor het ritme van de operatie”.
Richard Wright houdt een groot bladmuziekboek omhoog, alsof hij probeert te zorgen dat de koe in de juiste toonhoogte stapt.
En de koe zelf kijkt doodkalm en licht geïrriteerd, totaal onbewogen door het theatrale gedoe van de band, alsof ze denkt: “Jullie zijn helemaal gek geworden.”

We zouden er een komische cartoonstijl van kunnen maken, met een weide op de achtergrond, misschien een psychedelisch gekleurde lucht om het Floydiaanse element erin te houden.

Ronny De Schepper (op basis van Wikipedia en vooral chatgpt)