Morgen zal het precies 485 jaar geleden zijn dat de Duitse stad Munster, waarvan de bevolking zich collectief tot het anabaptisme had bekeerd, opnieuw werd heroverd door de katholieken. Ik zou dit even in herinnering willen brengen aan de hand van de visie van ene Norman Cohn op de gebeurtenissen in Munster. Deze Cohn is de auteur van een tot nu toe nog niet in het Nederlands vertaald boek dat ik ten zeerste kan aanraden: « The Pursuit of the Millenium » (Paladin 1970, heruitgave van 1957). De ondertitel verduidelijkt het belang van het werk nog meer : « Revolutionary millenarians and mystical anarchists of the Middle Ages ».
Vooraleer we over Munster zelf beginnen, moeten we eerst het uitgangspunt van Cohn kennen. Het geloof in het tot stand komen van het millenium (d.i. een klassenloze, egalitaire maatschappij op een christelijke basis) is volgens hem gebaseerd op een passage uit het Boek der Openbaring (XX, 4-6), waarin voorspeld werd dat Christus na zijn wederkomst (the Second Coming) een messiaans koninkrijk op aarde zou stichten en hierover heersen gedurende 1000 jaar (namelijk tot het Laatste Oordeel). Oorspronkelijk dacht men dat de Second Coming zou plaatsgrijpen in het jaar duizend, maar toen het bleek dat Christus zijn kat stuurde, waren er altijd wel « profeten » bereid andere jaren uit te kiezen. Na een tijd vond het volk echter dat het al genoeg voor ’t lapje gehouden was. Dit had twee gevolgen :
(1) De Christus-verering moest plaats ruimen voor een God de Vader-rage en dan vooral voor het « Vaterfigur »-aspect daarvan. Men ging zelfs zó ver dat men Christus een mislukte profeet noemde en dat hij maar een mens was, stond bijna bij iedereen vast.
(2) Er waren sommige mensen die als vervangers voor de gefaalde Christus gingen optreden. De ene deed dit uit eigen beweging, een andere werd als zodanig aangeduid door een « profeet » (die misschien wel soms zijn eigen verzinsels geloofde), weer een andere werd gewoonweg tot die status verheven door de vox populi. Deze mensen nu verspreidden het gerucht dat voor de Second Coming (wat nu betekende : de komst van God op aarde om hén aan te duiden als heersers) er een tijd van geweld zou zijn, waarbij de macht van Satan (meestal geïncarneerd in de paus) op een hoogtepunt zou zijn. Dit rijk van de duivel zou moeten worden gezuiverd met bloed, zodanig dat alleen de « ware christenen » over bleven. Dit, tesamen met die “Vater-figur”-opvatting, wijst dus eerder in een fascistische dan wel communistische (en zo wordt het ons nochtans gewoonlijk voorgesteld) richting.
Deze algemene stroming vinden we dan ook weer in Munster. Munster was een kerkelijke staat, geregeerd door een prinsbisschop en het kapittel van het bisdom. In 1533 was de bisschop (een wereldlijk heerser) echter verplicht de stad als zijnde Lutheraans te erkennen na een volksopstand onder leiding van de Lutheraanse predikanten, Bernt Rothmann (1495-1535) en Bernt Knipperdolling (1495-1536) en de gilden (de revolutie was veroorzaakt door de zware belastingen voor de Turkse oorlog en een golf van pest). Bijgevolg werd Munster een toevluchtsoord voor anabaptisten, die in de omringende landen vervolgd werden. Eén daarvan was onze Noorderbuur Melchior Hoffmann, een “profeet” en uitmuntende prediker (een eigenschap die hij deelde met de twee Bernts overigens). Deze twee lieten zich trouwens bekeren en gezamenlijk verspreiden zij de anabaptistische leer, in die tijd een mengsel van communisme en puritanisme. De pacifist Hoffmann werd echter gauw gevangen genomen (toen hij ging prediken in Straatsburg) en met de nieuwe leider, Jan Matthys van Haarlem, veranderde de doctrine in meer revolutionaire richting. Volgens hem had God hem geopenbaard dat de armen de wapens moesten opnemen tegen hun verdrukkers en dat ze niet konden verliezen “with god on their side„. Deze Matthys kwam naar Munster in gezelschap van zijn “apostel„ Jan Bockelszoon, beter gekend als Jan van Leiden.
Knipperdolling en Rothmann deden aan zelfkritiek en lieten zich voor de derde of vierde maal dopen. Niet minder dan 1.400 inwoners volgden hun voorbeeld in minder dan een week tijd. Mede dank zij het vertrek van de rijke protestanten (die vreesden voor hun bezittingen of voor hun leven) werd Munster snel (op 27 februari 1534) homogeen anabaptistisch. ’s Anderendaags reeds begon de bisschop een belegering, maar zonder hulp van de buurlanden, zodanig dat de huurlingen herhaaldelijk aan het muiten sloegen, wegens achterstallige soldij. Velen van hen werden omgekocht door de belegerden en ook dankzij de steun van sympathisanten buiten de stad (de blokkade was niet volledig) kon men voorlopig gemakkelijk standhouden. Matthys werd reeds vroeg gedood in een schermutseling en Jan van Leiden nam nu het bestuur in handen. Hij zou bewijzen dat hij een heel goed generaal was (met een handvol manschappen heeft hij kunnen standhouden tot 24 juni 1535), maar ook een bloedig tiran. Hij verdeelde de stad in 12 delen (divide et impera) en plaatste aan het hoofd van elk deel een Nederlandse vriend. Inwoners van verschillende stadsgedeelten mochten geen contact met elkaar hebben om muiterij te vermijden. Dit was nodig want hij had al hun bezittingen — zelfs hun eten en kleren — in beslag genomen (toen eind 1534 de andere feodale heren de bisschop een handje kwamen toesteken, werd de voedseltoevoer volledig afgesneden en waren ze verplicht gras en leer te eten). Zelfs de toelating tot polygamie voor mannen kon zulk een euvel niet wegwerken (de eigenlijke reden hiertoe was dat er in Munster te veel vrouwen waren, daar de rijke protestanten hun vrouw en kinderen hadden achtergelaten). Tenslotte is het verwonderlijk hoe ondanks dit alles de stad slechts is kunnen ingenomen worden na het verraad van twee ontevreden huurlingen !
Hoe zelfzuchtig Bockelszoons daden ook mogen schijnen (hij zorgde er natuurlijk voor dat hij géén honger leed), het moet worden toegegeven dat hij en zijn volgelingen stierven zonder aan hun geloof te verzaken. Rothmann stierf tijdens het laatste gevecht en Bockelszoon en Knipperdolling werden doodgemarteld (nadat zij eerst als een soort kermisapen hadden gediend). Munster werd opnieuw katholiek en de weinige overgebleven anabaptisten voegden zich weer bij de pacifistische beweging van Hoffmann die nog steeds bestond in andere steden. Deze beweging leeft in zekere zin zelfs nu nog verder in groepen zoals de Quakers. Oh ja, nog een laatste opmerking : Bockelszoon, die in zijn jeugd een acteur en « producer of plays » was geweest, liet zijn verhongerende onderdanen bijbelse massaspelen opvoeren…
Ronny De Schepper
dagelijks iets degelijks 