Wilhelm Reich (1897-1957)

Vandaag is het ook al 65 jaar geleden dat de Oostenrijks-Amerikaanse psychiater Wilhelm Reich is overleden.

Reich werkte samen met Sigmund Freud in de jaren twintig. Tevens probeerde hij het marxisme te verzoenen met de psychoanalyse, met het argument dat een neurose voortkomt uit de fysieke, seksuele, economische, en sociale omstandigheden van de patiënt. Eveneens steunde hij de ontwikkeling van seksualiteit in de puberteit, de beschikbaarheid van voorbehoedsmiddelen, abortus, echtscheiding en het belang van de economische onafhankelijkheid van vrouwen. Zijn werk beïnvloedde een generatie van intellectuelen, waaronder Saul Bellow, William S. Burroughs en Norman Mailer.
Later in zijn leven werd hij een controversieel figuur door enkele psychoanalytische taboes te schenden, zoals het ontwikkelen van lichaamsgerichte psychotherapie waarbij aanraken werd gebruikt tijdens een sessie. Na enkele jaren van microbiologisch onderzoek zei hij dat hij een primordiale kosmische energie had ontdekt welke hij “orgon” noemde. Hij bouwde orgon(-energie)-accumulators waar patiënten in konden zitten voor het verbeteren van hun gezondheid. Dit resulteerde in verhalen in de media over “seks-kisten” die kanker konden genezen.
Reich leefde in Duitsland toen Adolf Hitler in januari 1933 aan de macht kwam. Na de publicatie van Die Massenpsychologie des Faschismus (De Massapsychologie van het Fascisme) publiceerde de nazi-krant Völkischer Beobachter een aanval op Reich. Deze begreep het signaal en vluchtte onmiddellijk naar Wenen en vandaar naar Scandinavië. Vandaar vluchtte hij in 1939 naar de Verenigde Staten.
In 1947 verkreeg de Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA) een gerechtelijk bevel tegen de verkoop van orgonaccumulators. Reich voerde zijn eigen verdediging waarin hij de rechter vroeg om al zijn boeken te lezen. Hij werd veroordeeld tot twee jaar gevangenisstraf en zijn publicaties werden door de FDA verbrand op 23 augustus 1956. Ruim een jaar later stierf Reich in de gevangenis aan hartfalen, enkele dagen voordat hij in aanmerking kwam voor een voorwaardelijke vrijlating.

In 1971 draaide de Joegoslavische regisseur Dusan Makavejev de film “Mysteries of the organism”, gebaseerd op het werk van Reich. De film bevat een aantal nogal uiteenlopende elementen zowel qua inhoud als qua stijl. Het gaat om menselijke relaties, erotiek, politieke verhoudingen… Dat alles verteld door middel van fictiefilm, stukjes reportages en fragmenten uit andere films. Ook de persoonlijke houding van de auteur is complex: humor, sarcasme, bitterheid, melo en drama wisselen elkaar af. In de beginscène zien we rauwe eierdooiers door wriemelende handen glijden. Daarna bewonderen we de schattige Milena Dravic die we geneigd zijn te zien als hoofdpersonage. Een serie korte maar hilarante naaktsequensen leiden ons af van Milena. Het betreft Filme der Sexpol, een sequens die later naar de USA (Woodstock) verwijst. Nu komt de figuur van Wilhelm Reich centraal te staan.
Na een kennismaking met hem heeft de film verder de structuur van een vrije collage op thema’s van Reich. Verschijnen: Jackie Curtis, een Warhol-Superstar; Bettie Dotson, beroemd om haar erotische kunst, en Jim Buckley, uitgever van Screw en Amerikaans promotor van de porno. Een specialiste in het vlak, Nancy Godrey masturbeert Jim Buckley en vereeuwigt het verkregen resultaat bij middel van plaaster. Een goede vondst is de erectie van Jim te laten gepaard gaan met de aanzwellende muziek van Smetana’s Moldau. Het einde van de film (sequensen uit “The Vow” van Michael Gelovanni) is een sarcastische aanval op Stalin. We krijgen opnieuw Milena te zien, verleid door Vladimir Illich, topster van de Sovjet-ijsschaatskunst. Met zijn schaatsen onthooft hij haar omwille van haar revolutionaire ideeën. Haar van bloed druipend hoofd looft op een schaal de geneugten van de passie. Illich gaat heen en zingt een treurig lied: een ode aan François Villon van de Sovjet-undergrounddichter Bulat Okudjava.
Dusan Makavejev is een cineast die bij voorkeur met wetenschappelijk feitenmateriaal een analyse poogt te geven van de moderne mens in communistische maatschappij (in dit geval Joegoslavië). Ook met Misterije Organizma (Het mysterie van het organisme) is dat het geval.
Voor alles kan worden vastgesteld, dat in Makavejev de creatieve persoonlijk denkende kunstenaar voorop gaat, wat lang niet van alle politieke filmers kan worden gezegd. Zijn films zijn kritisch voor de eigen communistische samenleving. In “De mysteries van het organisme” moet vooral het stalinisme het ontgelden. De film werd in Joegoslavië door de partijleiding met gemengde gevoelens ontvangen. De autoriteiten hebben de film zelfs teruggetrokken van een festival, nog het meest vanwege het pleidooi voor de vrije liefde en intense seksbeleving, dat Makavejev op lichtelijk ironische wijze in zijn film heeft verpakt.
In zijn totaliteit zie je een plezierig mengsel van politieke film en van een maatschappij-kritische satire, van voorlichtingsfilm (de communisten doen te weinig aan seks, zo heet het) van sociologische documentaire en van speelfilm. Een vrolijk meisje (een hoofdrol, gespeeld door Milena Dravic) verkondigt communistische teorieën over seks, filosofie en politiek, waarmee zij vooral de mannen wat losser in de lendenen en bewuster in hun denken wil maken. Deze teorieën echter blijken de speelse uitslag van die van de befaamde psychiater Wilhelm Reich, die met zijn opvattingen over seks en erotiek destijds de Amerikaanse samenleving van haar frustraties heeft willen bevrijden, maar ermee in de gevangenis-ziekenhuis als geestelijk gestoorde is gestorven, begint men in de VS vandaag de dag zijn denkbeelden over orgasmen, de orgasmen die het leven beheersen, steeds meer in praktijk te brengen.
Het grappige is dat nu een communistische kineast die denkbeelden ook de Joegoslaven en de Russen en de Chinezen voorhoudt in zijn film, die in wezen een hommage is aan de psychiater Reich.
Diens orgasmenleer is van verstrekkende betekenis. De meeste menselijke daden, vooral die van geweld en oorlog, zijn verkeerd gerichte orgasmen. Ons daarvan te bevrijden, alle in ons sluimerende kracht en behoeften aan gevoelsontlading te richten op een meer gekultiveerd seksverkeer is het doel van de door Reich onderwezen psychiatrie die nu tal van psychiaters in de VS in praktijk brengen.
Opnamen uit deze praktijk komt men veelvuldig in deze film tegen. Zij vormen in de ironisch-politieke sekssatire die de film is geworden, een ernstige ondertoon, waarom het eigenlijk is begonnen. Zeker niet minder serieus is bedoeld de raad die de film lachend aan iedereen meegeeft om het seksverkeer tot de hoogste frequentie op te voeren. Maar in dat advies zitten ook weer zo veel dubbele bodems om de vele badinereende scènes, dat je op de duur echt niet altijd meer weet wat je nu wel of niet ernstig moet nemen. Het wekt echter geen verbazing meer wanneer je tenslotte goed in de gaten krijgt, dat Makavejev zijn in het algemeen komisch werkende film heeft laten weten aan te punten tot een scherp wapen tegen het fascisme van Hitler en dat van Stalin. De mooie Russische jongen aan wie de lieve Zuidslavische hoofdrol ook letterlijk haar hoofd verliest, krijgt te horen dat hij het prototype is van een rode fascist.
Dusan Makavejev, Joegoslaaf, vestigde reeds de aandacht op zich door een paar dolle, non-konformistische en toch aangrijpend menselijke films (o.m. Une affaire de coeur). In Misterije Organizma bereikt hij de volle maat van een kinematografisch talent dat de film hanteert als een, voor de toeschouwer die hem volledig uitzit, ontwapenend wapen.
Je kunt in deze film, gebouwd op het stramien van ideeën van Wilhelm Reich, maar dan zeer persoonlijk eigen gemaakt door Makavejev, drie delen onderscheiden die hij kolderiek maar zeer doelbewust mengt in een ongelooflijk knappe en efficiënte collage. Eén deel gaat over Amerika: herinneringen aan de vervolgde, meer dan onkonventionele Wilhelm Reich: de man zelf, zijn ideeën, zijn omgeving, zijn volgelingen in de USA (en in Londen) met hun haast magisch-magnetische praktijken tot bevrijding van de door verkalkte konventies onmuurde mens. Een tweede deel, ook weer uit de USA, brengt ons in kennis met de esoterische baaierd aan ideeën, praktijken en akties, daar losgekomen in artistieke, wetenschappelijke, politieke milieus, van “Revolting Theatre” tot “Erotic Art”. Al deze strekkingen zijn ergens ondefinieerbaar, maar ontwijfelbaar gebonden door een politico-seksuele revolutie, zoals Reich die zag. Deel drie is specifiek Joegoslaafs en bevat het meeste fictie: de perikelen van twee vriendinnen, het meisje Jagoda met haar Ljuba, eersteklasse-soldaat in het volksleger, en Milena, achternagezeten door de stalinistische arbeider Radmitovic, maar smoorverliefd op de nog stalinistische zuivere schaatskampioen Vladimir Ich, op toernee in haar land. In feite glijd je, voor je zover de film een lijn heeft, geleidelijk aan van Reich over het dolle Amerika van de lichamelijke bestrijding naar de Joegoslaafse, duidelijk symbolische fictie van een communisme, dat zou moeten de levensvreugde huldigen onder al haar vormen maar integendeel, in zin stalinistische vorm vooral, leeft van een alles sterilizerend dogmatisme.
Nu doet Makavejev er geen doekjes rond. De erotische aanbreng in zijn film liegt er niet om, maar ook niet de kracht van zijn visuele bewijsvoering dat autoritarisme een verdrongen vorm van erotiek en een der duidelijkste vormen van pornografie uitmaakt. Zwierig en scherp hanteert Makavejev deze paradoks en maakt er een weg tot bevrijding van, waar de toeschouwer, voor zoverre hij niet blijft vasthangen aan inderdaad schokkende beelden uit deze bewijsvoering, niet ongevoelig aan kan blijven. Uiteindelijk wordt dit eerbiedig relativeren van Reichs politico-erotische teorieën, met aksent op vrije seks en dit ongenadig relativeren van Stalin, doorgezet aan de hand van een even kolderieke als elegische werkelijkheid: de steeds sterker en dieper wordende liefde tussen de aanvankelijke aantel van het vrije organisme, Milena, en haar Vladimir, liefde die tragisch eindigt bij haar lichamelijke voltrekking in vrijheid. Bij een laatste moordende opwelling van stalinistische zuiverheid bij haar Vladimir, verliest Milena letterlijk het hoofd dat ze figuurlijk reeds lang kwijt was aan haar geliefde schaatsrijder. En voor de laatste knipoog van dit mooie kopje, overgaand in een glimlachend zichzelf-relativerend Reich-gezicht, zingt Vladimir en treurlied dat aangrijpend paradoksaal een kreet is naar ergens de God die alleen de intensiteit van de nieuw ontdekte liefdegevoelens bij hem, bij haar en bij allen kan verantwoorden.
Na deze film kan je geschokt ervan doorgaan en deze geschoktheid, om de gewaagdheid van Makavejevs geïsoleerd bekeken beelden, omzetten in ergernis.
Je kan ook en beter ervaren dat Makavejev heel wat vooroordelen op de losse schroeven zet door zijn ongedwongenheid en, vandaar uit, tot vrijer denken kan stemmen over diepere politieke en morele werkelijkheden die hij, hoe uiterlijk ondeugend en anarchistisch ook, zeer overtuigd als waarden huldigt. Met Milena Dravic en Jagoda Kaloper en muziek van Bojana Makavejev.

P.S. Deze tekst is niét van mij. Ik weet echter niet (meer?) van wie hij dan wel is. Ik verontschuldig me op voorhand bij de auteur(s) en hou me aanbevolen om deze onrechtvaardigheid alsnog recht te trekken.