Moeammar Kadhafi (1942-2011)

Het is al tien jaar geleden dat  ‘Broeder Leider van de Revolutie’ door rebellen in Sirte werd gedood. Buiten Libië werd hij gewoonlijk ‘kolonel Kadhafi’ genoemd. Onderstaand artikel is eerder verschenen als de vierde aflevering van “het Evangelie volgens de Lukas”, onder de titel “Het leven is een lekke waterpijp”.

De IJzeren Kolonel (11 februari 2004)

Hola ! En hoe zou het nog met Broeder Leider van de Revolutie zijn ? Met de tijger van Tobroek, de fennek of spitsorige zandvos uit Fezzan, de dolle hond van Noord-Afrika zoals Reagan het ooit fijnzinnig formuleerde, het genie van de Akakus, het rommelend Woestijnorakel, Allahs eigen stuntman ? Moeammar dus, Kadhafi, de ijzeren kolonel, science-fiction schrijver, diepe denker, en bevrijder der onderdrukte dompelaars. Goed, met uw welnemen, maar niet zonder zorgen.

Veel van zeggen was hij niet toen ik in zijn versterkt kamp was toegelaten even buiten Sirte. Ik was meer onder de indruk van zijn vrouwelijke lijfwacht en zijn enige dochter Aisja, flink uit de kluiten gewassen kleerkasten bij wie de macht uit de loop van de kalasjnikov komt, en niet uit de kookpot. Broeder Leider zelf schurkte zich in een hoekje van de sofa, fronste bij elke mededeling diep peinzend het voorhoofd, en stapte met moede gebaren een kwartiertje later weer op, frunnikend aan zijn vaalrode djellabah en nauwgezet zijn nukkig potske rechtduwend op zijn onwillige krullen. Broeder Leider heeft het meer voor vrouwen dan voor Arabieren, en daar kun je hem geen ongelijk in geven. Het was begin oktober 2003 dat de verlichting toesloeg. “Het tijdperk van nationalisme en Arabische eenheid is voor altijd voorbij”, zei hij voor een schare vrouwen in Sirte, “Het zijn ideeën die ooit de massa’s mobiliseerden, maar nu van nul en generlei waarde zijn”.

Nee, het zijn de vrouwen die moeten mobiliseren. En dat klinkt dan iets anders dan in de anarchistische utopie van zijn Groene Boekje, dat vrijelijk leentjebuur speelt bij prins Kropotkin en het zelfbestuur van volksvergaderingen en volkskomitees (“jamahiriya”) voorstaat. Het klinkt zelfs als in de Internationale: “De Staat verknecht, de Wet is logen”. Want staat en parlement onderdrukken, aldus de Broeder Leider (die eigenlijk sinds 1977 officieel werkloos is als een bedoeïen), en wetten zijn des duivels als ze bedacht zijn. Waarheid is het heilige erfgoed van de gemeenschap, schrijft het Genie van de Akakus. Dat valt een groot denkraam soms heel zwaar, als bij voorbeeld de Volksvergadering zijn voorstel om de doodstraf af te schaffen terugfluit. En dat is nu precies waarom Broeder Leider vandaag zo’n kopzorgen heeft.

Ik heb de Libiërs leren kennen als een aangenaam, open en gastvrij volk, dat rustig thee drinkt op terrasjes, met plezier foto’s neemt en laat nemen, en al van verre een Italiaanse of Engelse groet roept. Maar bloedwraak is een wezenlijk onderdeel van het heilige erfgoed van de gemeenschap – en dat zet Broeder Leider een hak. Jarenlang heeft hij gefulmineerd tegen buitenlandse samenzweringen. Aids was onbestaande in een moreel hoogstaand land als Libië. Tot een groep kinderen in Benghazi blijkbaar besmet raakte. Vier Bulgaarse verpleegsters en een Palestijnse dokter werden vaak letterlijk op de rooster gelegd. En ze bekenden. Het was een complot, niet de vuile injectienaalden. De vijf hadden de kinderen opzettelijk besmet voor een wetenschappelijk experiment.

De rechtbank sprak, zoals het hoort in het heilige erfgoed, de doodstraf uit (één van de rechters was de voorzitter van de NTC, Jalil, dat geheel terzijde). Maar de buitenwereld mort, Kadhafi heeft zijn goede naam (in 2003 fluks gezuiverd door Bush; Blair is op bezoek geweest, ik ook al) nodig, én de investeringen van de oliemaatschappijen om zijn wilde droom van het grote Woestijnkanaal te onderhouden. Zuiver water van onder de Sahara wordt 2.000 kilometer ver naar de kust geleid om er akkers te bevloeien.

Kadhafi heeft zich dus solidair verklaard met de arme dutskens van zusters. Maar het gerecht is onafhankelijk. Zo onafhankelijk zelfs dat het in afwachting van een regeling (ruime compensatiebetalingen) de uitspraak in beroep heeft uitgesteld tot 31 januari 2005. De boze bedoeïenen grijpen intussen hopelijk niet naar de Bulgaarse paraplu.

De Trip naar Olie (28 augustus 2011)

Weinig is meewariger en aandoenlijker dan de val van een dictator. Zes maand heeft het aangesleept, maar ook Libië is meegesleurd in de val van de autoritaire Arabische machthebbers. Wat, net als in Tunesië, begon met een fait divers – in Benghazi lokte de aanhouding van mensenrechtenactivist Fethi Tarbel, die de vrijlating van politieke gevangenen wilde, rellen uit – is geëindigd in een wrede soap. Tot het laatst brulde Kadhafi tegenstrijdige informatie: zondagavond wou hij plots onderhandelen, maar alleen met Moestafa Abdel Jalil, de voorzitter van de Nationale Overgangsraad (NTC). Enkele uren eerder was hij zo woedend dat hij over zijn eigen woorden struikelde toen hij in een opgenomen klankboodschap op de staatstelevisie alle Libiërs opriep Tripoli te komen verdedigen tegen de “ratten”, de “agenten van het Westen” en “Al-Kaida”.

Nauwelijks had de NTC ingestemd met Kadhafi’s verzoek om de vijandelijkheden te staken, op voorwaarde dat hij direct zou opstappen, of hij herhaalde zijn boodschap om Tripoli te redden van de invasie. Los van alle werkelijkheidsbesef, want intussen stond het volk te dansen in Tripoli, zijn foto’s en portretten werden aan diggelen geslagen, zijn zoons Saif al-Islam en Al-Saadi werden opgepakt in het kuststadje Aboe Bakr al-Tarboelsi (hoewel, zoals achteraf bleek, met enig propagandistisch gepoch en wishful thinking). Nochtans had de NTC hem en zijn zoons een vrijgeleide naar een ander land toegezegd.

Het was dan ook bijzonder snel gegaan zondag. De opstandelingen werden na een aarzelende opmars de eerste maanden erkend door een dertigtal landen, op de valreep kwam daar buurland Tunesië bij. Eind vorige week kregen ze een stevige greep op Zahwiya, en daarmee was de bevoorrading van Tripoli afgesneden. Ze rukten op vanuit het westen, over zee, en vanuit het zuiden. Ze maakten korte metten met de elitetroepen van de 32e Brigade, het kruim van het leger dat onder bevel stond van Kadhafi’s zoon Chamis. De kazerne op 27 kilometer voor Tripoli werd zonder veel poeha ingenomen, alle zware wapens buitgemaakt. Vanuit het Westen brak het verzet de gevangenis van Maya open, alle gevangenen werden op vrije voeten gesteld. En dan was het wachten op infiltraties in Tripoli zelf, waar al enige tijd gemor en weerstand brutaal waren onderdrukt.

Lang hoefde men niet te wachten. Vanuit Misrata voeren enkele honderden verzetslui de baai over en verspreidden zich in de stad. Tegen de vooravond drongen de verzetstroepen door in de buitenwijken. De wijk Tajoura, vanouds een haard van Kadhafi-tegenstanders, stond snel onder controle van de opstandelingen. En dan sloten andere wijken zich in razend tempo aan. Het laatst bleef het bolwerk Bab Al-Aziziyah over. Nieuwszender Al-Arabiya was de eerste om de (voorbarige) aanhouding van Kadhafi’s zoons te melden. In de vooravond lanceerden de rebellen hun eigen radiozender, 91.1 FM Radio Tripoli. Om het kwartier werd eigen nieuws gebracht, tussendoor speelden ze klandestiene bandopnamen af, waarin veiligheidsofficieren geen genade bevalen. Het bewijs dat Kadhafi op grote schaal de mensenrechten met voeten had getreden.

De vraag blijft natuurlijk: in geval van een complete zege, is de NTC in staat om zelf te regeren ? Tunesië, en tot op zekere hoogte ook Egypte, lijken daar schoorvoetend in te slagen. Maar de kern van het verzet in Libië komt uit Benghazi, waarin nogal wat overgelopen ministers en verharde opposanten samenzitten – van nationalisten tot communisten en radicale moslims. Je zet zomaar geen 42 jaar dictatuur opzij, jaren waarin de gemiddelde Libiër niet slecht leefde – ze zijn maar met goed vijf miljoen, de petrodollars zijn rijkelijk verdeeld geweest. Het vuile werk werd trouwens gedaan door twee miljoen gastarbeiders, vooral uit zwart Afrika, dezelfden die maar al te vaak wanhopig hun heil zoeken in levensgevaarlijke boottochtjes naar Europa waar ze illegaal willen binnenraken (Lampedusa, Malta, Cyprus).

De economie en de olieraffinaderijnen liggen door de burgeroorlog plat. De communicatiemiddelen zijn hopeloos verstoord. De openbare dienstverlening is opgebroken. En overal zwerven nu gewapende groepen rond, stammen evengoed als bendes, milities evengoed als de restanten van het oude regeringsleger. De westelijke bergbewoners hebben weinig tot geen voeling met het oosten, Tripoli telt meer dan een miljoen inwoners, maar zoog alle macht en rijkdom (met Kadhafi’s geboortestad Sirte) naar zich toe.

Er zijn aanzetten tot regulering van de machtsovername. In Dubai is een zeventigkoppig “Stabilisatieteam” begonnen met plannen om de veiligheid te verzekeren, het onderwijs weer op te bouwen, gezondheidszorg en infrastructuur weer op niveau te brengen. Daarbij is de inschakeling van Kadhafi’s veiligheidsapparaat onvermijdelijk en noodzakelijk, net zoals in Iran gebeurd is na de val van de sjah. Wellicht is steun van de NAVO (die naar eigen zeggen zijn opdracht onverkort zal uitvoeren) zeer dienstig. Maar niet geliefd. De breuklijnen zijn nu al duidelijk. Pas twee dagen voor Kadhafi’s val ging zijn vroegere medeputschist generaal Jalloud in ballingschap naar Rome. Op 28 juli werd de bevelhebber van de rebellentroepen, Abdel Fattah Younes, aangehouden door zijn eigen troepen en vermoord. Maar behalve de NTC is er geen orgaan dat het initiatief kan nemen. En dus zal Libië, net als alle andere Arabische landen in omwenteling, eerst door een pijnlijk proces moeten gaan. Kadhafi mag zich onwel beginnen te voelen. Zijn Groene Boekje zal geen leidraad meer zijn.

Coupe Colonel (20 oktober 2011)

Er zit iets aantrekkelijk tegenstrijdigs in de Libische opstand. Kadhafi had de groene vlag ingevoerd, om de oude, koninklijke driekleur in rood-zwart-groen te vervangen. Zelfs het centrale marktplein in Tripoli was omgedoopt tot ‘Groen Plein’. Met dezelfde woede en vernielingslust als de opstandelingen inhakten op de paleizen van de Kadhafi-dynastie, met dezelfde verwoesting die ze aanrichtten in Salaheddin of Sirte, rukten ze overal ook de groene vlaggen af, vertrapten ze, staken ze in brand, verscheurden en doorzeefden ze, net als de portretten van de niet langer geliefde Broeder Leider. Laat groen nu de kleur van de islam zijn, en de omwenteling in Libië voor een flink stuk afhangen van de klassieke stammen en hun hang naar behoud van de oude waarden, de traditionele sjaria, de gebruiken en gewoonten der bedoeinen – dan zie je dus vrome moslims bijna orgiastisch hun eigen symbolen verpletteren. De Heer vergeeft het hen, want ze weten niet wat ze doen. Allah-uh-Akbar.

Wat ze wel wisten was dat de Dolle Hond moest afgemaakt worden. Geen genade, zoals het voor dictatoren betaamt. Ten slotte is ook Mussolini omgekeerd opgehangen, Samuel Doe aan stukken gereten, Saddam Hoessein opgeknoopt, keizer-kannibaal Jean-Bédel Bokassa uitgehongerd door zijn te mager Frans pensioen na zijn afzetting, William Tolbert de darmen uitgesneden, Negus Haile Selassie gedumpt onder de beerput van zijn paleis. Kadhafi moest geen genade verwachten. Verblind als hij was na het uiteenvallen van zijn netwerk hovelingen, collaborateurs, en gepimpte soldaten, koos hij ervoor te blijven. Of liever, te wachten tot het te laat was. Zijn playboy-zoontje met de te losse handjes, Hannibal, had dat beter bekeken – die pakte een stuk van het familiefortuin, de Madame van Kadhafi, en nog wat goud uit de nationale bank, en verdween prompt naar buurland Tunesië met zus Aisja. Zijn broer Saadi deed het wat later over, naar Niger. Maar dat wie bleef als een vlieg verpletterd zou worden stond in de sterren geschreven.

Want 42 jaar alleenheerschappij kan alleen maar verkleefden en verstotenen opleveren. En de laatsten zijn altijd in de meerderheid. Het is wachten op een vonk, op het eerste teken van aderverkalking of zelfoverschatting, op de eerste economische terugval. De ijdelheid van Broeder Kolonel – bij zijn dood had hij een gouden pistool bij zich, en hij droeg een krullende pruik – kende maar zijns gelijke in de uitbouw van Sirte zelf. Niet toevallig vochten de laatste getrouwen (het was dood of dood, gevallen of vermoord) zich naar het hiernamaals in het tweede district, de wijk die de omineuze naam ‘Al Dollar’ droeg. En net als Saddam Hoessein, is de pathetische Grootmoefti van het Stellaire Vermogen, de Opperpasje Aller Tijden, door verzetslui uit een rioolput getrokken; verdwaasd, verweesd, onteerd, ontbloot. “Per toeval door een kogel getroffen in het kruisvuur tussen de zegevierende opstandelingen en de lijfwacht van Kadhafi”, klonk het officieel.

Dag Jan. (Nee, dag Achmed). Het lijk van Kadhafi, net als dat van Ceaucescu overvloedig getoond, vermorzeld, bespuwd, toont alle sporen van verhakseling – er is poule fricassée gemaakt van zijn lijf, tartaar van berber. Want de geschiedenis zal opnieuw de vervalsingen opnemen: dat hij bij zijn last stand zwaar gewond raakte aan benen en buik (de Fransen waren er als kippen-zonder-kop bij om de “eer” op te eisen zijn vluchtkonvooi te hebben gestopt), “krijsend als een gekeeld varken” om genade smeekte, en door een twintigjarige onverlaat de kop is doorgeschoten, terwijl een andere dappere hem met een schoen sloeg (o grote schande).

Ik laat me niks wijsmaken. Hij is door een wraakzuchtige en over haar toeren heen gedraaide menigte doodgeranseld en tot moes verwerkt, interne bloedingen zullen wel doorslaggevender geweest zijn dan zijn schotwonden. Hup, in de laadbak van een truck gegooid, weggevoerd naar Misrata (het hart van de opstand), met zoon Moeatassim te kijk gelegd voor alle gsm’s en digitale camera’s, en hop, de grond in, niet binnen de 24 uur zoals het hoort (want, to add insult to injury, “op vraag van de VN” om een onderzoek in te stellen naar de ware doodsoorzaak, werd de begrafenis steeds weer uitgesteld tot de lijkenstank niet meer te harden was) – net nog niet vermalen, gepoft en verstrooid zoals Bin Laden over zee. In Libië is toch al zand genoeg. Moet er nog zand zijn ? Het vakkundig versnijden van de kolonel maakt die vraag overbodig. Kadhafi hoeft niks meer te voelen. Hij is eraan.

Lukas De Vos