De leestips van Nonkel Fons (65)

Fons Mariën las Cynical Theories: How Activist Scholarship Made Everything about Race, Gender, and Identity—and Why This Harms Everybody by Helen Pluckrose, James A. Lindsay

Het boek ‘Cynical Theories’ van de Britse Helen Pluckrose en de Amerikaan James Lindsay is bijzonder verhelderend voor wie onze tijd wil begrijpen, meer bepaald de invloed van het postmodernisme op de hedendaagse denkwijzen. Ze grijpen niet alleen terug naar het Franse postmodernisme uit de late jaren zestig en de jaren zeventig van de vorige eeuw. Interessant is ook dat zij hun invloed traceren, met name in de Angelsaksische wereld.

Het Franse postmodernisme van denkers als Michel Foucoult, Jacques Derrida en Jean-François Lyotard is moeilijk te omschrijven. De auteurs doen toch een poging en zijn daar wonderwel in geslaagd. Een eerste punt dat duidelijk kenmerkend is, is dat deze denkers het einde van de ‘grote verhalen’, de zogenaamde ‘metanarratieven’ als uitgangspunt nemen. ‘Grote verhalen’ zijn de religieuze verhalen (het christendom), maar eveneens het marxisme, het liberalisme, evenzeer als het wetenschappelijk denken en het Verlichtingsdenken (het geloof in de rede en de vooruitgang).

In de plaats van de metanarratieven komt een pessimisme en een radicaal scepticisme, zeker wat de wetenschap betreft en andere cultureel dominante manieren om iets als waarheid te bestempelen. Dit radicaal scepticisme gaat veel verder dan het scepticisme dat hoorde bij het Verlichtingsdenken. In dit laatste zien we een redelijk cultureel scepticisme dat van belang was in de ontwikkeling van de wetenschap en andere vormen van het Verlichtingsdenken. Het postmodernisme gaat veel verder en ontwikkelt een radicaal scepticisme dat we ook cynisch kunnen noemen (vandaar de boektitel ‘Cynical Theories’).

Het postmodernisme wordt gekenmerkt door een scepticisme over de mogelijkheden van objectieve kennis en een verschuiving naar het subjectieve en een toegenomen interesse in narratieven. Dit gaat gepaard met een relativisme, met de overtuiging dat zulke verhalen culturele constructies zijn en dat er geen middel bestaat om op een objectieve wijze het ene verhaal tegen het andere af te wegen. Zelfs wetenschap wordt gezien als een verhaal, naast de andere verhalen.
Ondanks de moeilijkheid om in het postmoderne verhaal duidelijke rode draden te vinden, slagen Helen Pluckrose en James Lindsay erin twee typische principes en vier thema’s te ontwarren. Het gaat om: het postmoderne kennisprincipe en het postmoderne politieke principe . Daarnaast zijn er vier thema’s: het verdoezelen van grenzen/begrenzingen, de macht van de taal, cultureel relativisme en het verlies van het individuele en het universele ten voordele van groepsidentiteit. In het boek worden deze principes en thema’s uitgebreid besproken.

Volgens sommige academici zou het postmodernisme rond 1990 aan zijn einde gekomen zijn. Maar postmoderne ideeën bleven bestaan en er ontstond zoiets als ‘toegepast postmodernisme’, volgens beide auteurs. Ze gaan na hoe die postmoderne ideeën nadien in de Angelsaksische wereld transformeerden tot wat ze ‘Theory’ noemen, wat dan weer uitgelopen is op de hedendaagse ‘Social Justice’-beweging. Zij schrijven deze woorden met een hoofdletter om hen te differentiëren van die woorden in hun gewone betekenis, die we allemaal kennen en begrijpen. Eén van de voorbeelden van zo’n ‘Theory’ is de Critical Race Theory. Maar er bestaat evengoed zoiets als Postcolonial Theory, Queer Theory (bijvoorbeeld van mensen die zich als ‘non-binair’ voorstellen), de Disability studies en Fat Body studies. De auteurs gaan eveneens de invloed op het feminisme en de gender studies na (meer bepaald van het zogenaamd ‘intersectioneel’ denken). De ‘Theories’ zijn academische studieonderwerpen, maar kenmerkend is ook het nauwer samengaan van academie en activisme. Dat activisme wordt in de Angelsaksische context geformuleerd als de ‘Social Justice’-beweging; activisten zijn dan ‘Social Justice Warriors’. Academici die met deze beweging gelieerd zijn, noemt men ‘Social Justice Scholars’.

De postmoderne principes en thema’s blijven in deze evolutie grotendeels overeind, maar er is een verschuiving van ‘is’ naar ‘ought’ zoals de auteurs dit formuleren: de postmoderne ideeën waren niet langer louter descriptief, maar ambieerden nu een instrument van sociale verandering (a tool for ‘Social Justice’) te zijn. Academici beperkten zich niet langer tot deconstrueren en tot het problematiseren van taal, op een ironische wijze, zoals voorheen. Opvallend is ook het samengaan van academisme en activisme.
Uiteindelijk – na een lange evolutie – werd het geloof in een aantal aspecten van ‘Theory’ zo groot dat hierin een nieuwe ‘Waarheid’ gezien werd. ironisch genoeg is de afkeer voor metanarratieven die aan de basis lag van het postmodernisme, veel jaren later, opgevolgd door een ‘toegepast postmodern metanarratief’. De auteurs, Helen Pluckrose en James Lindsay, stellen die evolutie vast in de Angelsaksische wereld. Ze bespreken vervolgens uitgebreid de verschillende theorieën, maar het zou me te ver leiden om dat hier allemaal uit de doeken te doen. Ik kan alleen maar aanbevelen om dit boek te lezen, om te begrijpen waar hedendaagse trends in het denken vandaan komen. Hopelijk komt er ook spoedig een Nederlandse vertaling.

Fons Mariën