Carlo Collodi (1826-1890): een neus voor een goed verhaal!

Vandaag is het 130 jaar geleden dat de Italiaanse schrijver Carlo Collodi is gestorven. Ik weet niet of dan meteen ook dat grapje is ontstaan, je weet wel: een hulpvaardige engel komt aan Christus melden dat er een timmerman aan de hemelpoort staat, die er zich op beroemt een beroemde zoon te hebben. Waarop Christus met geopende armen naar de poort loopt en roept: “Vader!” Helaas antwoordt de timmerman met de kreet: “Pinokkio!”

Vanaf 1881 schrijft Carlo Collodi vertelsels voor “Il giorale dei bambini”, dat Italiaans is voor “kinderkrant”. Carlo Collodi, geboren in Firenze als Carlo Lorenzini, moest als zoon van een naaister en een kok met tien kinderen immers al vroeg gaan werken. Dankzij het feit dat hij onder andere in een boekhandel werkt, begint hij zich voor cultuur en politiek te interesseren en wordt journalist. Hij neemt actief deel aan de jarenlange onafhankelijkheidsstrijd van het tot eenheid groeiende Italië tegen de Oostenrijkers en ondertussen schrijft hij korte verhalen, kunstkritiek en ook toneelstukken die geen succes hebben. Maar hij heeft ook een paar ondeugden: hij rookt en drinkt en gokt voor geld. En precies om zijn speelschulden te kunnen betalen, gaat hij die stichtende kinder- en schoolboekjes schrijven. En zo ontstond Pinocchio, van aflevering tot aflevering, tot en met hoofdstuk 15 waarin de boeven onze houten held opknopen aan een dikke eik. Met dit treurig slot zou het verhaal geëindigd zijn, ware het niet dat honderden protestbrieven van jonge lezertjes hem verder deden schrijven. In 1883 verscheen de allerlaatste aflevering.
In 1890 stierf Carlo Collodi aan een hersenbloeding. De wereldtriomf van Pinocchio zou hij niet meer meemaken, want die is vooral te “danken” aan Walt Disney. Die maakte zijn tekenfilm echter zonder zich iets aan te trekken van de Italiaanse volksaard, en door te negeren dat begin en einde van het boek essentieel zijn voor het verhaal: het ontstaan van Pinokkio en later de verandering van de pop in een levende jongen. Wat niet belangrijk leek, werd gewoon weggelaten, en filmische grapjes over dingen en dieren die in het boek niet eens voorkomen, vormen de hoofdschotel. Wat Collodi zijn lezertjes duidelijk wilde maken, is dat je door eigen inspanning de meeste moeilijkheden in het leven kunt overwinnen. Zie in alles het waardevolle. Ook werk dat niet leuk is, kan zinvol zijn. Alle offers die Pinokkio zich heeft getroost, niet het minst de zorg voor zijn oude vader, worden beloond. Maar we mogen niet vergeten dat Collodi het verhaal eerst heel anders liet eindigen: de marionet wordt het slachtoffer van zijn slechte vrienden en wordt opgehangen aan de hoge eik. Er wordt beweerd dat de Italiaanse jeugd de houten pop zo aardig vond, dat hij moest blijven leven. Of was het de uitgever die om een ander slot vroeg? Ook was het zo dat Collodi zich verzette tegen de invoering van de leerplicht omdat hij vond dat leren je brood te verdienen vóór zaken als lezen moest gaan…
Voor sommigen – onder wie de Italiaanse filosoof Benedetto Croce – is de schepping van Collodi dan ook zo boeiend omdat het een anti-pedagogisch boek is. Voor anderen weegt het slot het zwaarst door omdat de marionet tevreden constateert dat hij een echte jongen is geworden. Voor de een is Pinokkio dus eigenlijk Christus, voor de ander de duivel. Gian Lucca Pierotti heeft een vergelijking gemaakt tussen Pinokkio en een oude Toscaanse legende, die Christus laat geboren worden uit een stuk hout. Alles weet hij bij Pinokkio te duiden, tot de kruisiging en de wederopstanding toe. Het binnengaan van luilekkerland wordt vergeleken met de intocht van Jezus in Jeruzalem. Sergio Givone is het daar niet mee eens. Volgens hem heeft Pinokkio een duivels, anti-christelijk karakter. Eigenlijk zou hij een golem zijn en zodoende wel binnen de joods-christelijke horizon blijven.
Met Pinokkio is alles mogelijk. Iemand heeft het gehad over de samenhang tussen het bewuste en het collectieve onbewuste.
Een ander vertelt dat Pinokkio (Pinocchio) een Pinus (conifeer) is met een Occhio (een oog). Het houten ventje zou dus eigenlijk als een boom fungeren die, wortelend in de aarde, zorgt voor de verbinding met de kosmos. Een volgende onderzoeker heeft nagegaan hoe vaak het getal vier wel in het verhaal voorkomt, dat zou als symbool van aardse volmaaktheid van zeer groot belang zijn. Er is een psycho-analytische beschouwing over de doods- en levensdrift bij Pinokkio en een psychologische studie over het Pinokkio-syndroom. Dat laatste uit zich in rusteloosheid, impulsiviteit, het verlangen om initiatief te nemen, te rebelleren, te experimenteren, de gave om op jet juiste ogenblik te vluchten en vooral om altijd een oplossing te vinden, desnoods door herrijzenis uit de eigen as. De neus van Pinokkio heeft tot talloze fallische interpretaties geleid. En door Pinokkio een houten hamer naar de krekel te laten gooien, bracht hij iemand tot de bewering dat dit in Freudiaanse zin een poging is tot vadermoord, en een ander dat dit duidelijk een symbool is voor de kruisiging van Christus (naar Ben Vandervelden: Italië herdenkt een eeuw Pinocchio in het NRC-Handelsblad van 18.8.1981).