Het is vandaag precies 535 jaar geleden dat de Engelse koning Richard III op een bijzonder gewelddadige wijze aan zijn einde kwam op het slagveld van Bosworth. Op de schedel van Richard werden acht verwondingen ontdekt van slagen met een zwaard en een hellebaard, een groot middeleeuws steekwapen. Nadat hij met een zwaard gedood was, werd zijn lijk nog eens naakt op een paard gelegd en van het slagveld naar de stad gereden. Om te tonen ‘dat hij echt dood was‘.
A horse, my kingdom for a horse! Als u Richard III kent, is het waarschijnlijk dankzij die uitspraak. Volgens William Shakespeare sprak de 15de-eeuwse Engelse koning die woorden toen hij in 1485 gedood werd door zijn opvolger, Henry Tudor. Het was het einde van de zogenaamde War of the Roses, een bloedige strijd om de Engelse kroon tussen twee takken van de Plantagenet-dynastie: het Huis van York en het Huis van Lancaster. Beide hadden een roos in hun wapenschild. De overblijfselen van de koning werden in 2012 gevonden in Leicester, onder een plek waar nu een parking ligt. Een van de belangrijkste archeologische ontdekkingen ooit, was het in Engeland.
Richard III was een van de meest verguisde koningen uit de Engelse geschiedenis. Hij stond bekend als een wreedaard en moordenaar, die zijn eigen neefjes zou hebben laten vermoorden om op de troon te komen. Maar dat negatieve beeld heeft hij vooral te danken aan zijn politieke tegenstanders, én aan het beeld dat Shakespeare van hem schilderde in zijn toneelstuk Richard III. Tom Lanoye vertaalde zijn naam niet voor niets als Risjaar Modderfokker den Derde in zijn vertalingen van de koningsdrama’s van Shakespeare.
Maar, met alle respect, men moet Shakespeare ook niet heiliger maken dan hij is. Zijn beschermster was nu eenmaal koningin Elizabeth en om haar ter wille te zijn, wilde hij ook wel eens de historische waarheid een draai geven. En het meest beroemde voorbeeld is precies dat van Richard III. Men moet daarbij voor ogen houden dat Elizabeth de dochter was van Anna Boleyn en Hendrik VIII, die op zijn beurt dan weer de zoon was van Hendrik VII en Elizabeth van York. Hoewel door dit huwelijk een einde werd gemaakt aan de familieoorlog tussen de huizen van Lancaster en York, bleef het toch een teer punt, ten eerste omdat de kroon daardoor definitief van de Yorks naar de Lancasters was overgegaan, maar ook omdat Hendrik VII langs moederskant afstamde van de bastaardtak van de Beauforts, waardoor hij in feite minder recht had op de troon als het tienjarige zoontje van de ongelukkige Clarence. Toch is het deze Hendrik (in het stuk heet hij nog Richmond) die zijn naam zal doorgeven aan de volgende dynastie, aangezien hij langs vaderskant afstamde van edellieden met de naam Tudor. En om de Tudors te omringen met allerlei glorieuze verhalen kwam Shakespeare uiteraard goed van pas.
Vandaar dat met name Richard III werd afgeschilderd als een vuige moordenaar, een gewetenloze misdadiger, ja een monster naar geest en zelfs naar lichaam, alhoewel dit in de realiteit helemaal niet het geval was. Het dient echter gezegd dat dit laatste ook gebeurde in de portretkunst: eigentijdse portretten van de “normale” Richard werden later overschilderd met een bochel, een lamme arm en loensende ogen, zoals recent infrarood en röntgenonderzoek heeft uitgewezen (dit doet me merkwaardig genoeg aan ons studiebezoek aan de Sovjetunie denken: naarmate de wijnvlek op Gorbatsjovs hoofd al dan niet overschilderd was, wisten we of we met de conservatieve of de progressieve vleugel van de partij te maken hadden; met dien verstande dat de realistische weergave in dit geval de “progressieve” was uiteraard).
Toegegeven, Shakespeare was niet de eerste om dit te doen. Niemand minder dan een “echte” heilige was hem daarin voorgegaan, met name Thomas More. In zijn “History of King Richard III” (uit 1520, dus geschreven amper 35 jaar na de feiten) beschuldigt hij Richard van de moord op de twee jonge prinsjes, de twaalfjarige Edward, prins van Wales, en de tienjarige Richard, hertog van York. More baseerde zich hiervoor op informatie van zijn leraar kardinaal John Morton (in het stuk de bisschop van Ely), maar dan moet men wel weten dat deze een intieme vriend was van Hendrik VII…
Recent onderzoek heeft aangetoond dat van de twee kinderskeletten die in 1674 (dus nà Shakespeare) onder een trap van de Tower werden ontdekt, niet valt uit te maken hoe oud of van welk geslacht ze waren. Maar zelfs al zouden beide prinsjes inderdààd vermoord zijn, dan nog kan men zich afvragen wie baat had bij hun dood. Niet Richard, die reeds koning gekroond was vóór de moord, maar wel… Richmond, voor wie ze vervelende rivalen waren!
Ondertussen staat alleszins vast dat Richard III een edelmoedig man was, trouw aan zijn idealen en aan zijn vrienden. Hij was als moedig bevelhebber en rechtvaardige staatsman begaan met het welzijn van Engeland. Hij was ook een beschermer van letteren en kunsten. Maar hij was wel streng voor zichzelf en voor zijn omgeving. En het is precies die stugheid en het vasthouden aan morele principes die hem nooit geliefd heeft gemaakt bij de bevolking, waardoor de vervalsing gretig werd geslikt.
Eddy Vereycken: “Het blijkt eigenlijk dat Richard een zeer wijs man was en in Gloucester b.v., waar hij oorspronkelijk hertog was, erg geliefd. Clarence was b.v. veel boosaardiger. Die heulde mee met de Franse koning. Richard is misschien wel een killer, maar dan als survivor. Als hij zijn tegenstanders niet uit de weg liet ruimen, dan zouden zij het wel met hem doen. Hij zegt ook altijd de waarheid. Als hij zegt dat Elisabeth b.v. zelf de koning een duw in de richting van het graf heeft gegeven, dan is dat de waarheid. Het is niet zo dat hij een ambitieuze rakker is voor wie alles moest wijken. Het is geen machtswellusteling, maar iemand die eens dat hij op de troon zit ongelukkig is en dingen zegt die hij niet wil zeggen. Van dan af maakt hij de ene fout op de andere. En het paradoxale is dan dat hij zijn evenwicht pas terugvindt wanneer hij op het einde bijna krankzinnig wordt. Met name als zijn geweten begint te knagen wanneer hij op het slagveld de hallucinatie heeft van al de geesten van zijn slachtoffers.”
Eddy Vereycken vertelde dit n.a.v. zijn regie van “Richard Everzwijn” dat door Hugo Claus speciaal voor de viering van 25 jaar NTG werd geschreven. Het is geen vertaling van “Richard III” van Shakespeare, ook al wijkt het wat de dramatische lijn betreft niet zo heel ver van het origineel af. Gezien in de Minnemeers op 27/4/91.
“De kromme ever” was de bijnaam voor de kreupele Richard, hertog van Gloucester (met een everzwijn in het wapenschild), die – althans in de versie van Shakespeare, de geschiedenis oordeelt milder over hem – zijn naam dan ook zou waar maken en als een “zwijn” zou regeren. Vandaar dus “Richard Everzwijn”.
Oorspronkelijk zou het stuk “Richards droom” heten, omdat het volgens Claus “moet gezien worden als Richards nachtmerrie.” Of m.a.w. wat voor Richard III een droom was, wordt uiteindelijk een nachtmerrie. Niet verwonderlijk eigenlijk, want om zijn droom (koning van Engeland worden) te verwezenlijken moet Richard, hertog van Gloucester, letterlijk over lijken gaan. Probeer even te volgen: eerst doodt hij samen met zijn broers Edward en George (in het stuk aangesproken als Clarence) koning Henry VI en diens zoon Edward. Zo komt Edward als Edward IV op de troon. En hier begint het stuk met de fameuze monoloog die Claus vertaalde als “Het is winter en ik ben niet content. Zon of regen, ’t werkt al op mijn zenuwen. Zomer of winter, ik ben er tegen. (…) Want ik ben een gestampte boer, ik kan niet rekken lijk een elastiek. Kijk ik in de spiegel en zie ik die mismaakte vent, dan keert mijn hart in mijn lijf. Nee, merci, ik zie mijn eigen liever niet; ik heb geen talent voor liefdesgymnastiek; misdeeld als ik ben (…) Nee, als ik geen vrijer kan zijn, niet in de mode, geen charmante leegganger bij de wijven, dan zal ik slecht zijn, een propere rotzak, want, houd u vast, gasten, ik heb strikken uitgezet.”
En de eerste die in zo’n strik trapt, is Clarence. Op aanstoken van Richard heeft Edward hem in de Tower laten smijten, waar hij hem door huurmoordenaars laat ombrengen. De reeds ziekelijke Edward sterft uit wroeging. Aangezien nu de twee zoontjes van Edward voor de erfopvolging in aanmerking komen, ondergaan die hetzelfde lot. Ondertussen rollen ook nog de hoofden van tal van andere personages, belangrijke en minder belangrijke, tegenstanders of handlangers, veel maakt het niet uit, want Richard vertrouwt niemand. Tot de overlevenden zich uiteindelijk in Frankrijk onder Richmond verzamelen en Richard van daaruit komen verslaan op Engelse bodem (net zoals in “King Lear” dus, merkwaardig dat voor de insulaire Engelsen de redding uiteindelijk altijd van de “froggies” moet komen). Richmond wordt dan Henry VII.
Tot zover Shakespeare en tot zover ook Claus, want de verhaallijn wordt bijna volledig behouden. In taalgebruik gaat Claus echter verder dan ooit. Het is een taalfestijn, ook al is niet iedereen altijd even enthousiast over de volkse elementen (“ik zou willen dansen, maar het is geen avance”). Maar Claus gaat nu eenmaal doelbewust de platgetreden paden uit de weg. Zo wordt zelfs de fameuze uitroep van Richard op het slagveld “Mijn koninkrijk voor een paard” tot “De hele wereld voor een paard”. Ook het slot is “typisch Claus”: Richmond houdt na zijn overwinning een betweterige toespraak die erop neerkomt dat er “nooit meer oorlog” zal zijn. Waarop de gedode Richard zich nog eens heel kwiek opricht met een krachtig “En gij gelooft dat?”…
ACT I
Scene 1: London, a street
Richard Gloster isn’t happy with the peaceful time, which has come over the country, so he has decided he will become a villain. Therefore he has written a letter to King Edward in which he says that his brother Clarence is conspiring against him.
Clarence enters, driven to the Tower by Brakenbury. They have said to him that the king believes in fortunes and that it is written in the stars that someone by the name of G… will try to kill him. That’s why he has imprisoned Clarence, whose christian name is George.
Gloster says that it was the queen, who must have done it and he promises his brother to release him.
Then Hastings (who has just come out of the Tower) enters and confides to Gloster that the king is dying.
On his own again, Richard reveals his plan: after the death of the king and of Clarence, he will try to gain the hand of Lady Anne.
Scene 2: London, another street
Lady Anne mourns by the corpse of Henry VI, father of her husband, Edward, both killed by Richard. When Gloster enters, she damns him at first, but in the end she agrees to go to his castle.
Scene 3: a room in the palace
Richard is quarreling with queen Elizabeth and the other nobles about the fact that they are getting the rewards he deserved. But when queen Margaret comes in and damns everyone and especially Richard, because he killed her husband and her son, everybody turns his hatred against her, because she ordered the killing of Richard’s father and his brother Rutland.
When they are all gone, two hired murderers enter. Richard gives them a permission so they can go freely to his brother and kill him.
Scene 4: London, a room in the Tower
Clarence relates a dream, in which he forsaw his death, to Brakenbury. One of the murderers is moved by his pleas, but the other kills him after telling the truth about his brother.
ACT II
Scene 1: London, a room in the palace
King Edward has just reconciliated all the noblemen with each other and with queen Eliszabeth, when Richard enters and brings the news of his brother’s death.
Scene 2: another room in the palace
King Edward is dead. A little train of noblemen will go to Ludlow (Wales) where the young son of Edward and Elizabeth, also called Edward, is residing. Buckingham and Gloster have a plan to separate the newly reconciled noblemen.
Scene 3: London, a street
Three citizens are discussing the political situation of England. Edward, being too young to reign, will be helped by his uncles, but there will be a quarrel whether it’ll be Gloster of Queen Elizabeth’s family.
Scene 4: London, a room in the palace
A messenger enters to tell that Gloster and Buckingham have made Rivers, Grey and Vaughan prisoners.
ACT III
Scene 1: London, a street
Edward is welcomed in London by his brother, the young Duke of York. They will both stay in the Tower (which was not only a prison at that time) until the crowning. Gloster and Buckingham are joined by Catesby, who’s going to try Hastings and Stanley to help Gloster to the throne.
Scene 2: before Lord Hastings’ house
Hastings is so happy when he hears that his three enemies will be sentenced today that he doesn’t listen to Stanley, who had a dream, in which he forsaw troubles for himself and Hastings. Hastings, although he won’t recognize Richard as king, accompanies Buckingham and Catesby to the Tower.
Scene 3: Pomfret (where the three prisoners are), before the castle
The three nobles are killed by Ratcliff (not in full view of the audience).
Scene 4: London, a room in the Tower
Gloster accuses Hastings, his mistress Shore and Queen Elizabeth to have bewitched him (his arm!). Ratcliff and Lovell are ordered to behead him.
Scene 5: London, the Tower walls
Buckingham and Gloster tell the Lord Mayor that Hastings wanted to kill them so that there is no time to lose. The Lord Mayor believes them and promises them that ik will be proclaimed to the city that what they did was justified. Gloster orders Buckingham to go to the Guildhall and tell there that Edward’s sons are bastards. If necessary, he might even say that Richard’s father was in France at the moment Edward was conceived.
Scene 6: London, a street
A scrivener relates that Catesby had brought the news about Hastings’ death, five hours before he actually died!
Scene 7: London, the court of Baynard’s castle
Richard makes it seem as if he doesn’t want the royal glory, but after being begged by some nobles (lead by Buckingham of course), he accepts.
ACT IV
Scene 1: London, before the Tower
Lord Stanley announces Queen Elisabeth that she mustn’t see her children again, because Richard is king now. She remembers the curse of Margaret and therefore she encourages Dorset to flee to Richmond, a pretendant who lives in Bretagne. Perhaps he will be able to escape. Lady Anna isn’t glad with the crown of queen she will wear.
Scene 2: London, a room of state in the palace
Because Buckingham refuses to kill the two princes, Richard hires a low nobleman by the name of James Tyrrell for that purpose. Buckingham asks him the earldom of Hereford, which Richard had promised him, but he does not get it, therefore he flees also.
Scene 3: London, another room in the palace
Tyrrell announces the death of the two princes. Ratcliff on the other hand reveals that Buckingham is in the field with a number of Welshmen.
Scene 4: before the palace
Richard has killed Lady Anna. Now he wants to marry the daughter of Queen Elizabeth, because otherwise Richmond will do so. After a big discussion he thinks he has persuaded the Queen. Messengers bring him the news that everywhere the nobles are taking the part of the rebels. On the other hand Buckingham is captured. Richmond has landed in the West and Richard suspects Stanley (who is Richmond’s foster-father) of treason.
Scene 5: a room in Lord Stanley’s house
Stanley tells Urswick that his son George will be killed by Richard, if he finds out his business with Richmond. Therefore he can’t join him in person but Urswick can reassure him that the daughter of Queen Elisabeth has agreed to marry him.
ACT V
Scene 1: Salisbury, an open place
The last words of Buckingham.
Scene 2: a plain near Tannworth
Richmond speaks to his men.
Scene 3: Bosworth Field
Richard has a nervous discussion with his officers. Richmond receives a visit of Lord Stanley, who promises to help him as far as he can. During the night the spirits of all men, killed by Richard, appear and damn Richard, while they promise victory to Richmond. Richard is afraid, when he awakes in the morning. Richmond, however, is sure of his triumph. One more time they both adress themselves to their troups. Then the battle starts. Stanley refuses to fight for Richard.
Scene 4: another part of the field
Richard fights as the devil. He’s looking for Richmond, but his horse has died (“A horse, a horse, my kingdom for a horse!”).
Scene 5: another part of the field
Richmond kills Richard. Stenley enters with the crown. His son is still alive. Norfolk and Brakenbury have died. The white and red roses are reconciliated, because Richmond will marry Elizabeth (daughter of the queen).
Note: “Richard III” is much more influenced by Seneca than later plays as “Richard II” e.g. Take heed of the metrical construction of the play e.g.: 4, 4, 7, 5 and 5 scenes and the place of action in act 1-4 is exclusively in London (except one scene in Pomfret) and act 5 is entirely situated on the battlefield.
THE CHARACTER OF RICHARD III
– The play is, just as in Marlowe’s plays, dominated by one outstanding figure. From his first appearance on the stage his character is clearly designed (in contrast with Richard II e.g., who changes thrice his decision about the two “traitors”). It is a portrait in black and white, without any shades. The other persons are not defined and have no personal characteristics. Sometimes they are even animated by a common feeling.
– He’s one of the sublime creations of Shakespeare: he’s not cruel or ambitious, his victory is purely spiritual: he submists the world to his superior personality.
– He is conscious of his superiority: his loneliness is his greatness.
– Richard is not immoral but amoral: his tragedy is that of a great intellect, which is not guided by moral principles.
– He’s not a hypocrite, he’s a comediant who has an intense, artistic pleasure out of the situations he’s creating. Hence his sardonic humour.
– The turning-point is the mounting of the throne: he has reached his purpose, the humour turns to bitterness.
Referentie
Ronny De Schepper (met dank aan Karel Van Keymeulen), “Een beetje over de schreef gaan net zoals David Lynch”, De Rode Vaan nr.18 van 3 mei 1991
dagelijks iets degelijks 