Cleopatra VII (69-30 B.C.)

Het zou vandaag precies 2050 jaar geleden zijn dat Cleopatra, de laatste koningin van Egypte, is gestorven.

Volgens de overlevering zou ze aan haar einde zijn gekomen door zelfmoord te plegen, samen met haar twee trouwste dienaressen (op bovenstaand schilderij van Hans Makart, zie je één dienares in het duister rechts, van de tweede zie je enkel haar arm, onderaan het schilderij). Ze zou dit gedaan hebben met behulp van een adder, maar volgens Jona Lendering op historiek.net is dit onmogelijk: “Dit kan niet waar zijn omdat de beet van een adder niet dodelijk is en adders in Egypte niet voorkomen.”

Volgens hem is dit misverstand de wereld in geholpen door de Griekse geschiedschrijver Ploutarchos, “Er zijn allerlei hulphypothesen verzonnen,” gaat Lendering verder, “maar die hebben ook weer problemen: cobra’s komen wél in Egypte voor en kunnen wel mensen doden, maar geen drie tegelijk. Strabo vermeldt giftige zalf en ik heb ook eens ergens gelezen over gif dat verborgen zat in een haarspeld.”

Al in 1885 opperde Theodor Nöldeke dat Cleopatra uit de weg was geruimd. “Dat klinkt plausibeler dan een dood een adderbeet,” aldus Lendering. “Het was voor de Romeinse veldheer Octavianus niet bepaald een aantrekkelijk om een vrouw aan zijn zegekar te binden. Een echte vent, zo vonden de Romeinen, bewees zich door te triomferen over echte kerels. Octavianus zal zich ook hebben herinnerd dat Julius Caesar, die Cleopatra’s oudere zus Arsinoë in zijn triomftocht had meegenomen en dat de Romeinse bevolking vooral medelijden had gekregen.”

“Een dode Cleopatra kwam Octavianus gewoon goed uit. Als Nöldeke geen gelijk heeft – Cleopatra werd vermoord en het verhaal van de adder is een slechte cover-up – is er nog een ander scenario mogelijk, want het staat vast dat Octavianus enerzijds de bewaking opvallend soepel hield en dat hij anderzijds in een gesprek aan Cleopatra duidelijk maakte dat ze niets te verwachten had. Zoals Adrian Goldworthy onlangs in een goed boek (Marcus Antonius & Cleopatra) opperde, kan Octavianus zijn best hebben gedaan de laatste koningin van Egypte tot zelfmoord aan te zetten.”

Want dat is toch ook niet helemaal onbelangrijk: waarom zou Cleopatra überhaupt zelfmoord willen plegen? Feit is dat Cleopatra bij ons een mythologisch figuur is geworden (niet in het minst door de film van Joe Mankiewicz), aan wie allerlei verhalen worden toegeschreven (zo zou ze door haar schoonheid de geschiedenis een andere wending hebben gegeven; al maken sommige bronnen gewag van het feit dat ze zowat negentig kilo woog), maar de realiteit is dat er bitter weinig over haar is geweten.

Volgens Yuri Visser op datzelfde historiek.net heerste de Egyptische koningin met Grieks-Macedonische wortels “op het hoogtepunt van haar macht over praktisch de gehele oostkust van de Middellandse Zee. Ze werd echter volwassen in een wereld die overschaduwd werd door Rome en de Romeinse wereld zou haar leven dan ook mede bepalen. Ze deelde haar bed met twee van de machtigste Romeinse mannen van haar tijd (Julius Caesar en Marcus Antonius) en na haar dood werd Egypte een Romeinse provincie. Dat het zover zou komen stond al lang vast. Achteraf gezien wordt Cleopatra´s regering vaak dan ook enkel gezien als een periode van respijt.”

“In 31 voor Christus kwam voor Cleopatra het einde,” schrijft Visser. “De Slag bij Actium ging verloren en de laatste Egyptische koningin pleegde zelfmoord. Augustus, de man die Cleopatra en haar geliefde Marcus Antonius versloeg, liet ter meerdere glorie van zichzelf in Rome materiaal verspreiden waarin Cleopatra werd neergezet als onverzadigbaar, vals, bloeddorstig en machtsbelust.”

Een andere, steeds weerkerende, discussie is die over tot welk ras Cleopatra nu eigenlijk behoorde. Net als Jezus Christus wordt ze traditioneel als blank afgebeeld (zie het schilderij en denk ook aan Liz Taylor in de hogergenoemde film), maar van een Egyptische zou je op z’n minst toch verwachten dat er ook een dropje zwart bloed in haar moet hebben gezeten. Het eigenaardige is dat toen in 2023 een nieuwe Netflixdocumentaire Cleopatra als zwarte vrouw voorstelde, dit in Egypte juist niet in goede aarde viel. Een advocaat heeft een procedure opgestart om de uitzending te verhinderen.

De controverse is gebaseerd op de trailer van het nieuwe seizoen van de Netflix-reeks African queens. Die zal volledig draaien rond Cleopatra, de legendarische Egyptische koningin uit de oudheid. Voor de rol van Cleopatra is de zwarte actrice Adele James gekozen en dat strookt volgens Egyptische specialisten niet met de waarheid. Ook de archeoloog Zahi Hawass, een autoriteit van de Egyptologie, moeide zich in de discussie. ‘Cleopatra was Grieks en ze leek op de koninginnen en prinsessen van Macedonië’, zo vatte hij de algemene consensus samen.

Hawass riep zijn landgenoten op om tegen de reeks te protesteren. Dat lijkt te lukken. De advocaat Mahmoud Al-Semari wil alvast verhinderen dat de serie, die gepland is voor 10 mei, wordt uitgezonden in Egypte. Hij diende een klacht in omdat Netflix ‘de Egyptische identiteit wil uitwissen’. De streamingdienst schendt de mediawetten in zijn land, vindt hij.

Hypotheses dat ze een zwarte huidskleur had, doken in het verleden al op. In 2009 speculeerde een BBC-documentaire over haar gedeeltelijk Noord-Afrikaanse afkomst. Maar het debat heeft ook iets anachronistisch, zo vinden specialisten. ‘Als we historisch correct willen zijn, moeten we begrijpen hoe oude volkeren hun etniciteiten zagen, in plaats van onze eigen opvattingen te veralgemenen’, zei Rebecca Futo Kennedy, docente klassieke talen aan Denison University, aan Time.

Ronny De Schepper

Referentie

GVDS, Netflix pookt discussie over huidskleur Cleopatra op, De Standaard 21 april 2023