De Antwerpse theaterlegende Tone Brulin is vrijdag op 92-jarige leeftijd overleden in Maleisië, het land van zijn echtgenote. De theaterpionier was een fervent globetrotter die voor het eerst stukken uit Azië en Afrika naar Vlaanderen bracht.
Hij werd geboren te Antwerpen in 1926, als Antoon van den Eynde. Eerst volgde hij studies aan het Hoger Instituut voor Bouw- en Sierkunst (Terkameren) te Brussel, en daarna aan de Studio van het Nationaal Toneel (1946-50) te Antwerpen. Hij was de medestichter van het Theater op Zolder (1953) op de Stadswaag, het latere « Nederlands Kamertoneel » te Antwerpen. Tevens was hij medestichter van het tijdschrift « Tijd en Mens » (1945-55).
Hij maakt in 1955 een studiereis naar de Verenigde Staten (universiteiten van Wisconsin en Denver, Actor’s Studio New York, Hollywood). Daarna wordt hij regisseur bij de Vlaamse Televisie (1958-63) en gastregisseur in Zuid-Afrika (1958-59) voor de « Nationale Toneelasosiasie », waarbij hij contacten legt met de anti-apartheidsbeweging en met zwarte schrijvers.
Hij schrijft als auteur aanvankelijk experimentele toneelteksten, zoals “Vertikaal“, maar behaalt tussen 1956 en 1965 ook successen met stukken voor het « grote » theater, waarvan er meerdere (b.v. Nu het Dorp niet meer bestaat, De Honden) een internationale carrière maken. Hij krijgt de Belgische Staatsprijs voor Toneel in 1961 voor Pas op, mijnheer Lipman komt . Hij bezoekt ook het Toneellaboratorium van Grotovski in Polen (1963).
Daarna wordt hij docent aan het Rijkshoger Instituut voor Toneel- en Cultuurspreiding (RITCS) te Brussel (1963-69), krijgt de Belgisch-Nederlandse Hustinxprijs voor Toneel in 1969, is mede-oprichter van het Théátre Laboratoire Vicinal te Schaarbeek-Brussel in 1970 en verblijft op de Nederlandse Antillen (1970-72) in opdracht van de Nederlandse Stichting voor Culturele Samenwerking. Daar wordt hij leider van de Otrabanda Company te Curaçao.
In 1973 onderneemt hij het « Mississippi Raft Project » : een 1.100 mijl lange trip met een vlot, stroomafwaarts de Mississippi, door zeven Amerikaanse Staten. Hij verblijft daarna in Maleisië tot 1975, wanneer hij deelneemt aan het Congres van het International Theatre Institute (ITI) te Berlijn in 1975. Daarna wordt hij docent aan de toneelschool te Maastricht en de Studio Herman Teirlinck te Antwerpen. Hij is stichter van het « Theatre of the Third World in Europe », kortweg TIE-3 of Tiedrie en krijgt de Oscar de Gruyterprijs voor de beste regie in 1980 voor Kapai Kapai bij TIE-3. (“Wie is Wie in Vlaanderen?”)
Kortom, je gaat bij een voorstelling natuurlijk altijd een beetje op de man af. Tone Brulin, wat kan er dan mislopen? Edoch! Dit was niet de rijpe, Brulin van de Otrabanda Company of van TieDrie. Het NVT – Ankerruitheater programmeerde noodgedwongen (omdat een in opdracht geschreven stuk van Brulin niet klaar was) een jeugdzonde van pakweg 25 jaar geleden, 30 jaar zelfs want aan de oorsprong van deze « Dirigent » lagen drie nog vage eenakters. Engagement van een puber dus. Niettemin zou dit stuk destijds een storm veroorzaakt hebben, nu smaakt het als een glas coke dat een half uur in de buurt van de open haard heeft gestaan. Wat gaan de tijden snel.
Onrijp hoewel een vrij goede structuur, maar de andere jeugdkwalen zaten er wel in, als daar zijn : een opeenstapeling van diverse problematieken, nogal ongenuanceerde uitwerking, een stijlconglomeraat gaande van pamflet tot psychodrama (een sloganesk uitvaren tegen koloniaal bewind naast ontroerende homofielen-scènes).
Dat de voorstelling ondanks alles nog meevalt danken we aan de inzet van de NVT-ploeg. Zij hebben de oorspronkelijke tekst bewerkt, vooral veel geschrapt; het onrijpe hebben ze er echter niet uit gekregen. Wel heeft de originele, sterke regie van Rafaël Vandermeerschen heel wat goedgemaakt. In een sober maar dienend decor liet hij zijn acteurs strak evolueren; een compromis tussen de loutere aanklacht-scènes en de meer ontroerende momenten, psychologie naast schoppen-uitdelen. Bijzonder functionele belichting die acties verplaatste, die het naast elkaar praten symboliseerde door de personages in lichtbundels van elkaar te scheiden. Een niet steeds even gelukkig stij1contrast dan ook : identificatie-stijl tegenover lichtspel, rol van verteller en de sublieme figuur van het mannetje-in-zwart.
Een pluim trouwens voor de acteerprestatie van deze laatste : Pol Goossen vertolkte zijn diverse rollen uitstekend, zij het dat de humor me wel af en toe te gezocht leek om in het stuk toch een beetje vaart te brengen. Even schitterend waren Bert Champagne en Luc Vandeput. Champagne sterk dramatisch, Vandeput beheerst. Zo kreeg deze laatste de kans eens te bewijzen wat hij werkelijk aankan naast de glimlach-rol van BRT-presentator: het moet ook voor hem wel een verademing zijn. Chris Cauwenberghs liet slechts talent vermoeden maar wordt niet gediend door stemgebruik. De twee vrouwelijke rollen, ook tekstueel weinig geloofwaardig, konden door Sonia Vonck en Linda Van Leeuwen niet overtuigend neergezet worden.
« De Dirigent » handelde ook nog over muziek. Daarom constant op de achtergrond metro- en grootwarenhuismuziek. Storend in het begin maar de bedoeling van de regisseur was duidelijk en werd in de praktijk omgezet : je hoorde deze muzak na een tijdje niet meer, maar na afloop liep je wel het laatst gehoorde deuntje te neuriën.
Had men de problematiek beperkt tot vervlakking en manipulatie, dan was deze productie wellicht op het positief geschreven van het NVT. Nu miste de groep de stevige basis waarop hun sterke prestatie kon rusten.
En zo blijkt dat Tone Brulin merkwaardig genoeg veel dichter aanleunt bij het hypertraditionele vormingstheater. De slechtste momenten van « De prostituées van Djakarta » deden ons zowaar denken aan het onzalige debuut van Het Trojaanse Paard in het begin van de jaren zeventig. Gelukkig is er ook nog de « andere » Brulin, de man die de cultuur van de derde wereld bij ons ingang wil doen vinden. En « bij ons » dat wil dan zeggen in West-Europa, vandaar dat er gemakshalve gemimeerd wordt (voor zover men dat kan zeggen van een voorstelling die in ruime mate gebruik maakt van maskers) op een vooraf op een band opgenomen tekst (van de Indonesische dissidente dichter W.S. Rendra). Dit werkt alleszins het inlevingsvermogen van het publiek niet in de hand.
Wie de échte Tone Brulin aan het werk wil zien, kan daarom misschien beter terecht bij « De mutaties van een kikker » naar Sherub Huang-Dii. Tone Brulin blijft trouw in de vormgeving van zijn derde-wereld-theater dat steeds balanceert op de grens van de mystieke krachten die aan de grondslag liggen van de menselijke cultuur, en de rationele realiteit waarin de mens zich ontplooit. In de schepping van de wereld wordt een vrouw geplaatst. Deze wacht op een goddelijke bezoeker. De verrassing is groot wanneer deze bezoeker een lelijke kikker blijkt te zijn. Langzaam zal deze kikker mens worden. Deze menswording gebeurt via een vreemd labyrint dat dwingt tot nadenken over tegengestelden die rechtmatig naast elkaar zouden kunnen bestaan. Ying en Yang, de oosterse dialectiek, wordt hier verpersoonlijkt door de vrouw (Siti Fauziah) en de kikker (J.P. Van Steertegem). Het prachtige Thaise bewegingstheater, de ingrijpende muziek, maskers en decoruitvoering maken er een visueel festijn van.
Op de vooravond van O.L.H.-Hemelvaart 1986 mocht Tone Brulin uit de handen van Michel Oukhow in Antwerpen de Arkprijs van het Vrije Woord in ontvangst nemen, die hem werd toegekend voor de totaliteit van zijn toneelwerk. Aangezien Brulin het met deze symbolische geste moest stellen (er zit géén geld aan vast aan deze toekenning) vonden wij de traditionele vraag « of hij tevreden was met deze prijs » ineens betekenisvol en gooiden we die hem dan ook voor de voeten.
Tone Brulin : De Arkprijs is toch een grote prestigeprijs. Dat wil zeggen dat hij in het leven is geroepen door mensen die zich destijds hebben verzet tegen de tenietverklaring op ethische gronden van een bekroning die Marnix Gijsen had gekregen (voor « Het Boek van Joachim van Babylon », red.). Dan zijn Herman Teirlinck en een paar andere mensen rond het Nieuw Vlaams Tijdschrift bij elkaar gekomen om te laten begrijpen dat er naast de christelijke ethiek in dit land ook nog een vrijzinnige ethiek bestaat, die niet noodzakelijk tégen die christelijke ethiek is gericht, maar wel evenveel bestaansrecht heeft. Daarom geloof ik dat het toekennen van deze prijs aan personen die voor deze ethiek staan, toch ieder jaar weer een grote eer is, als dat woord nog enige betekenis heeft in deze tijd.
— Zoals uzelf reeds min of meer aanbrengt, is het inderdaad een prijs die vaak wordt toegekend aan mensen die bij de, laten we zeggen, « gangbare » prijzen in de kou blijven staan. Een prijs voor de « miskenden », zou men kunnen stellen. Maar in de « Wie is wie in Vlaanderen » (zie hoger) geeft u zelf aan dat u reeds de staatsprijs voor toneel en letterkunde heeft mogen ontvangen naast « vele andere onderscheidingen ». Voelt u zich dan miskend of niet ?
T.B. : Je kan toch niet beweren dat ik een persoon ben die in het centrum van Met toneelleven staat, nietwaar ? Voor velen is dat centrum immers nog steeds de KVS, de KNS en het NTG, eventueel nog een paar kleinere gezelschappen. Maar ik ben een persoon die steeds zijn eigen gang is gegaan, zonder me enigszins te bekommeren om bestaande organisaties. Door velen word ik dan ook beschouwd als iemand die in de rand staat. Ikzelf denk daar echter niet zo over. Maar die prijs trekt wel een activiteit goed van de laatste tien jaar, namelijk Tiedrie, een gezelschap waarmee ik nu werk en dat toch niet de erkenning heeft gekregen dat het verdiende.
— Juist. Maar vindt u het dan niet merkwaardig dat u die prijs krijgt precies op het moment dat u Tiedrie verlaat ?
T.B. : Ja, maar dat wisten de mensen die de prijs uitreiken niet, hé. Dat is louter toeval.
— Maar is het ook toeval dat u Tiedrie verlaat, net op een moment dat er vanuit diverse hoeken toch wel kritiek op wordt geformuleerd, in de zin van : men is erop uitgekeken ?
T.B. : Ik ben er alleszins niet op uitgekeken. Maar ik geloof dat we te weinig steun krijgen. Met vijf miljoen kan men niet veel doen. Aanvankelijk was het zelfs maar drie miljoen, maar ook vijf miljoen is veel te weinig om een gezelschap te runnen. Ik heb herhaaldelijk gevraagd om méér te krijgen, maar je kan jezelf niet blijven herhalen. Op een bepaald moment heb je gewoon meer geld nodig om je producties meer aanzien te geven. Je kan nu eenmaal geen geniale dingen blijven doen met weinig middelen.
— Wat brengt dan de toekomst voor u?
T.B. : Geen idee. Precies omwille van die toestand ga ik immers min of meer gedwongen op brugpensioen op 1 juni omdat ik geen andere uitweg zie.
— Bedoelt u dat het een financiële ingreep is om Tiedrie te redden ?
T.B. : In zekere zin wel. Het geld dat op mij wordt uitgespaard kan op die manier aan iemand anders worden gegeven.
— Maar geen echte plannen meer ?
T.B. : Neen. Tenzij dat ik opnieuw meer ga schrijven. Vooral dan herschrijven. Ik probeer al de teksten die ik vroeger heb gemaakt een beetje up to date te brengen. Ik heb immers vooral met kleine groepjes gewerkt en van de ene productie naar de andere gehold en op die manier zijn de meeste stukken eigenlijk nooit uit het « klad »-stadium geraakt. Maar op dit moment ben ik nog vooral bezig met de bewerking van het fameuze boek van Gunther Walraff « Ik, Ali ». Samen met Eugène Bervoets en Hans Royaards hoop ik deze productie voor Tiedrie klaar te hebben tegen 15 december van dit jaar.
Dan geven we u nog eens rendez-vous voor een diepgravender babbel (*). Tot zolang en nogmaals gelukgewenst.
Referenties
Johan de Belie, Tone Brulin: de luiers net ontgroeid, De Rode Vaan (vermoedelijk in 1981)
Ronny De Schepper, De prostituées van Djakarta, De Rode Vaan nr.18 van 1985
Piet Loose, De mutaties van een kikker, De Rode Vaan nr.18 van 1985
Jan Draad, Tone Brulin aan het lijntje, De Rode Vaan nr.19 van 1986
(*) Die is er volgens mij nooit gekomen, maar ik kan me vergissen.
dagelijks iets degelijks 